آیا نماد‌های «کلیله و دمنه» در افتتاحیه جام ملت‌های آسیا مصادره شد؟
یک پژوهشگر درمورد این موضوع که آیا می‌توان نماد‌های «کلیله و دمنه» در افتتاحیه جام ملت‌های آسیا را به عنوان مصادره درنظر گرفت یا خیر، توضیحاتی داد.
در روز‌های گذشته، تیتر برخی از رسانه‌ها «مصادره کلیله و دمنه در مراسم افتتاحیه جام ملت‌های آسیا در قطر!» بود که این موضوع باعث شد تا برخی از افراد به این موضوع واکنش نشان دهند. زیرا در این مراسم از نماد‌های کتاب «کلیله و دمنه» استفاده شده و در ادامه خبر‌ها آمده بود که به نظر می‌رسد هدف کمیته برگزاری این مسابقات از الهام گرفتن از این کتاب، مخابره کردن پیام‌هایی به سراسر دنیاست.
«کلیله و دمنه جزو گونه‌ای ادبی به شمار می‌رود که در فرهنگ‌های کهن دیگر نمونه‌های مشابهی مثل افسانه‌های «اِزوپ» در یونان و «پنچاتنترا» در هند دارد.
ریشه اصلی آن به هندوستان و متنی کهن به نام «پنچاتنترا» برمی گردد و این اثر مربوط به 2000-1700 سال پیش است که به زبان سانسکریت بوده است و بیشترین میزان ترجمه به زبان‌های گوناگون را در ادبیات هند دارد و جزء مجموعه کتاب‌هایی است که جنبه‌ی تعلیمی و آموزنده دارد و حتی بسیاری از این داستان‌ها شامل مضمون‌های سیاسی و اجتماعی در قالب غیر مستقیم و حتی طنزگونه و تمثیل‌هایی بوده که قهرمانان آن‌ها حیوانات بوده اند.
شخصیت‌های بسیاری در این حکایت‌ها حیوانات، گیاهان و اشیاء بوده اند که سعی شده است تا با نقل حکایت‌هایی با محور آن‌ها درس‌های اخلاقی و پند‌های زندگی به خواننده داده شود.
شیوه‌ی داستان سرایی در این کتاب به شکل داستان در دل داستانی دیگر است که این صورت از داستان گویی ویژه‌ی هندیان بوده و بعد‌ها وارد داستان گویی ملل دیگر شده است.
به نظر می‌رسد در دوران انوشیروان، وزیری به نام برزویه طبیب وجود داشته است که به پادشاه گفته است در یکی از کتاب‌های هندی خوانده است گیاهی وجود دارد که اگر آن را به مُرده‌ای بپاشند یا بمالند او را زنده می‌کند. به همین دلیل، از پادشاه اجازه می‌گیرد و به هند می‌رود و در آن جا هم، با اجازه پادشاه گیاهانی را می‌چیند، ولی می‌بیند هیچ مرده‌ای زنده نمی‌شود. یکی از پیران آن جا به او می‌گوید: این یک تمثیل است.»
سوفیا منشی‌پور، کارشناس‌ارشد زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر در گفت و گو با باشگاه خبرنگاران جوان با بیان این مقدمه درمورد پیدایش کتاب «کلیله و دمنه» و دلیل این که چرا به این نام شناخته می‌شود، گفت: «پنچاتنترا» یا «پنجه تنتره»، کتابی از هند باستان، شامل مجموعه‌ای از حکایات با زبان حیوانات است که به‌صورت منثور و منظوم در یک قالب داستانی که جنبه اخلاقی دارد تنظیم شده و درواقع، آن کتاب اساس کتاب کلیله و دمنه فارسی و عربی است.
وی افزود: این مجموعه، فضایل اخلاقی و دوری از رذائل و رعایت وظایف در خصوص خانواده و اجتماع و همچنین، تدبیر در کار کشورداری را به‌وسیله امثال و سخنان خدایان و مردم و حیواناتی که احساسات و کلمات انسانی به آن‌ها منسوب شده است را آموزش می‌دهد. «پنچاتنترا» از پنج فصل تشکیل شده است و به همین دلیل، آن را پنچا (پنج)، تن‌ترا (کتاب) نامگذاری کرده‌اند.
او‌می‌گوید: اصل کتاب «پنچاتنترا» به زبان سانسکریت است و برخی از محققان بر این باورند که این کتاب حدود سده‌ی سوم پیش از میلاد توسط «ویشنو شارما» نوشته شده و این داستان‌ها براساس سنت‌های شفاهی، درقالب حکایات حیوانات هستند که ما نمی‌توانیم به قدمت آن‌ها پی ببریم.
گفتنی است که این داستان‌ها در میان اغلب ملل به‌طور گسترده‌ای شناخته شده و معروف هستند و «پنچاتنترا» در بسیاری از فرهنگ‌ها با نام‌های متفاوتی ترجمه شده است و باید توجه کرد که اغلب ترجمه‌های «پنچاتنترا» به زبان‌های دیگر، از زبان هندی انجام شده است.
نکته شایان ذکر این است که این کتاب در 570 میلادی توسط «برزویه طبیب» به زبان پارسی میانه برگردانده شد و درواقع، کار برزویه طبیب پایه‌ای برای برگردان به زبان عربی شد که با نام «کلیله و دمنه» شناخته شده است. در سال 750 میلادی، «عبدالله ابن مقفع» که یک ایرانی بود، آن را به زبان عربی ترجمه کرد.
همچنین، یک نسخه از این کتاب توسط «رودکی» به زبان فارسی سروده شد که با نام «کلیله و دمنه» بود که امروزه در دست نیست و همین موضوع پایه‌ای شد برای کار «حسین واعظ کاشفی» به نام انوار سهیلی یا «داستان‌های بیدپای» از «محمد بن عبدالله بخاری».
گفتنی است که برگردان‌های متفاوتی از این کتاب با نام «افسانه‌های بیدپای» یا «پیل‌پای» در زبان‌های مختلف اروپایی یا «فلسفه اخلاقی دونی» به زبان انگلیسی مربوط به سال 1570 میلادی وجود دارد.
سوفیا منشی‌پور بیان کرد: کتاب کلیله و دمنه در هند باستان شکل گرفته و از نظر درون‌مایه، داستان‌های نمادینی دارد تا جایی که از حیوانات به‌عنوان نماد استفاده کرده است تا بتواند راحت‌تر صحبت کند و درگیر حذفیات نشود و بتواند کتاب را در طول زمان تثبیت کند و به هر جایی که خواستند ببرند و این‌ها سیاست‌هایی بودند که مؤلفش برای تألیف این کتاب درنظر گرفته بود.
او می‌گوید: ترجمه‌ی کتاب کلیله و دمنه را نمی‌توان به این موضوع محدود کرد که سرزمین دیگری حق ندارد از بخشی از آن استفاده کند و یا حق کپی‌رایت دارد. تا جایی که بنده اطلاع دارم، آثار کلاسیک و ادبی از این دست، اگرچه از نظر پیدایش متعلق به یک سرزمین هستند، اما مخاطبان آن‌ها همه‌ی مردم جهان هستند.
این پژوهشگر درخصوص استفاده از نماد‌های کلیله و دمنه در مراسم افتتاحیه‌ی جام ملت‌های آسیا گفت: ویدیویی در روز‌های گذشته منتشر شد که نشان‌دهنده‌ی استفاده از نماد‌های کلیله و دمنه در افتتاحیه‌ی جام ملت‌های آسیا بود. با توجه به اینکه بنده در آنجا حضور نداشته‌ام و با مدیران و برگزارکنندگان آن مراسم نیز صحبتی نکرده‌ام که بتوانم این مسئله را بررسی کنم که دلیل استفاده از این نماد‌ها از طرف آن‌ها چه بوده است، نمی‌توانم بگویم درواقع، هدف و رویکردشان از این کار چیست. اما آنچه که به‌عنوان یک ناظر فرهنگی از راه دور می‌بینم، این است که به نظرم کار جالب و درخور توجهی است. زیرا هند، یکی از کشور‌هایی است که در این مسابقات آسیایی شرکت کرده است و قطعاً سران هند از این موضوع استقبال می‌کنند و اعتراضی در این خصوص ندارند، زیرا بدون شک، برایشان خوشایند است که یکی از آثار مهم کلاسیک آن‌ها به شکل یک نمایش روز و مدرن درحال اجراست.
سوفیا منشی پور یادآور شد: نکته‌ی بسیار عجیبی که وجود دارد این است که: ما چرا واکنش منفی نشان می‌دهیم؟! مگر کلیله و دمنه یا پنجه تنتره یک اثر ایرانی است؟! بوستان یا گلستان سعدی و دیوان حافظ نیست که اگر هم می‌بود و قرار بود مثلاً در افتتاحیه‌ی مسابقات آسیایی براساس شعر «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند» نمایشی ساخته و اجرا شود، آیا واقعاً می‌توانستیم شکایتی کنیم؟ چرا باید این کار را کنیم؟ این چه رویکردی است که برخی از رسانه‌ها به این موضوع واکنش نشان داده‌اند و گفته شد که «مصادره» شد؟! مصادره‌ای وجود ندارد. از یک بُن‌مایه‌ی فرهنگی و داستان کلاسیک یک سرزمین نمایشی اجرا شده‌است. الان اگر نمایش هملت یا اتللو را در سالن تئاتر‌های تهران اجرا می‌کنیم، این موضوع به این معناست که هملت و اتللو را مصادره کرده‌ایم؟! پاسخ منفی است.
باشگاه خبرنگاران جوان فرهنگی هنری ادبیات