آیا پیامبر (ص) نمی‌دانست شب قدر چیست؟

به گزارش تسنیم، شب قدر از اسرارآمیزترین مفاهیم قرآنی است که درک عمیق از معنا و جایگاه آن، نیازمند تأمل و تفکر بسیار است. این شب، به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد خود، همواره مورد توجه و تأکید فراوان در آیات و روایات قرار داشته است.

در نگاهی کلی، «قدر» به معنای «قدر و اندازه» است، به این معنا که در این شب، خداوند مقدرات تمام خلایق را با جزئیاتش رقم می‌زند. خداوند در آیه اول، جهت تعظیم این شب بزرگ، می‌فرماید قرآن را در شب قدر نازل کردیم و در آیه بعد می‌فرماید «وَ مَا أَدرَاکَ مَا لَیلَهُ القَدرِ» یعنی تو چه می دانی شب قدر چیست؟ در واقع بیان می‌فرماید تو قدرت درک شب قدر را نداری.

حال سؤال اصلی اینست که رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان برترین رسول الهی، چگونه علم به شب قدر ندارد؟ دو پاسخ احتمالی را مبتنی بر احادیث عترت می‌توان مطرح کرد و یا اینکه از دو وجه به مسئله می‌توان نگریست:

اول اینکه مخاطب ضمیر «تو» در «أَدرَاکَ» دیگران است و این مسئله مبتنی بر روایت امام صادق علیه‌السلام که فرمود «اِنَ اَللَهَ بَعَثَ نَبِیَهُ بِاِیَاکِ أَعنِی وَ اِسمَعِی یَا جَارَهُ»؛ یعنی خداوند پیامبرش را با این [پیام] فرستاد: «تو را می‌گویم، اما ای همسایه بشنو». یعنی در واقع خطاب با پیامبر است، اما مقصود خداوند مردم هستند.

دلیل این استدلال آنست که روایات متعددی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت وحی در منابع مبنی بر توضیح معرفت شب قدر وجود دارد. در حدیثی از امام باقر علیه‌السلام نقل شده است: «هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله از عرفات بازگشت و به سوی منی روان شد، به مسجد [خیف] درآمد، پس مردم پیرامون او گرد آمدند، و درباره شب قدر از آن‌حضرت پرسیدند. پس پیامبر برای خواندن خطبه برخاست و پس از ثنا و ستایش خدای عز و جل فرمود: شما درباره شب قدر از من سؤال کردید، من آن‌را نه به این جهت از شما پوشیده داشتم که نسبت به آن عالم نبودم، [بلکه علم دارم اما] بدانید ای مردم؛ هرکس ماه رمضان بر او وارد شود، در حالی که سالم و پیراسته از بیماری باشد، پس روز آن ماه را روزه بدارد، و بخشی از شب آن‌را به تلاوت قرآن و دعا بپا دارد، و بر نماز خود مواظبت کند، و در [نماز] جمعه آن شرکت کند، و به سوی عیدش بشتابد، پس در حقیقت شب قدر را درک کرده است، و به جایزه پروردگار عز و جل دست یافته است» (من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص97 - 98،)

پس چگونه ممکن است رسولی که تعلیم کتاب و حکمت شده تا مؤمنان را تزکیه و تعلیم دهد، از مسئله به این مهمی بی‌خبر باشد؛ امام صادق علیه‌السلام در تفسیر آیات اولیه سوره قدر فرمود «... وَ مَعنَی لَیلَهِ اَلقَدرِ أَنَ اَللَهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یُقَدِرُ فِیهَا اَلآجَالَ وَ اَلأَرزَاقَ وَ مَا یَکُونُ فِی اَلسَنَهِ مِن مَوت أَو حَیَاه أَو جَدب أَو خِصب أَو شِدَه أَو رَخَاء أَو خَیر أَو شَر»؛ یعنی معنی لیله القدر آنست که خداوند متعال در آن، وقت مرگ‌ها و ارزاق و آنچه که در آن سال از موت و زندگی یا خشکسالی و پرآبی و شدت و آسانی و یا خیر و شر است، مقدر می‌کند.

نکته دوم اینکه ممکن است خداوند متعال تمام علم یک معرفت را به مرور زمان به اولیای خویش تعلیم دهد و این تضادی با مقام علم نبی یا امام ندارد. احادیثی مبنی بر این وجود دارد که خداوند هرگاه اراده کند، ما اهل بیت علم پیدا می‌کنیم. امام صادق علیه‌السلام فرمود: علی بن الحسین یعنی امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید: «اِنا أَنزَلناهُ فِی لَیلَهِ اَلقَدرِ» (ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم). خدا راست گفت، [خدا] قرآن را در شب قدر نازل کرد. «وَ ما أَدراکَ ما لَیلَهُ اَلقَدرِ» (و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: نمی‌دانم. (لا أدری) خداوند فرمود: «لَیلَهُ اَلقَدرِ خَیر مِن أَلفِ شَهر» (شب قدر بهتر از هزار ماه است) که در آن شب قدر نباشد... (تفسیر کنز الدقائق, ج14, ص365)

این حدیث که در اصول کافی شیخ کلینی هم آمده است و با فرض صحت، گویای آنست که با نزول سوره قدر، پیامبر اسلام تمام علم «شب قدر» را تعلیم یافت و این مسئله همان طور که مطرح شد، منافاتی با علم نبی ندارد؛ نشان به اینکه بسیاری از احادیث اهل بیت علیهم‌السلام را در تبیین این شب بزرگ در منابع مشاهده می‌کنیم که تنها یک حدیث از آن بیان شد.