اثر پژوهش و فناوری در آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی بررسی شد

مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی به ارزیابی اثر ماده پژوهش و فناوری آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی بر میزان تحقق شاخص های نقشه جامع علمی کشور پرداخت.

به گزارش خبرنگار مهر، براساس گزارش «ارزیابی اثر ماده پژوهش و فناوری آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات‌علمی بر میزان تحقق شاخص‌های نقشه جامع علمی کشور» بررسی شاخص‌های سند نقشه جامع علمی کشور حاکی از آن است که کشور با انتشار 866 مقاله به‌ازای هریک میلیون نفر جمعیت و متوسط 15.69 ارجاع به هر مقاله از نظر شاخص‌های علم‌سنجی در انتشار مقالات علمی، اهداف انتخابی را محقق کرده است.

تحقق 108 درصدی اهداف ملی شاخص های نوآوری و ثبت اختراع

در شاخص‌های نوآوری موفق به تحقق 108 درصدی در ثبت اختراع و اکتشاف ملی شده‌است. این درحالی است که در زمینه ثبت اختراع و اکتشاف بین‌المللی 15 درصد هدف انتخابی نقشه محقق شده‌است.

از نظر شاخص‌های سرمایه‌گذاری و تأمین مالی نیز کشور به‌ترتیب موفق به تحقق 20 و 40 درصدی «سهم هزینه‌های تحقیقات از تولید ناخالص داخلی» و «سهم بخش غیردولتی در تأمین هزینه‌های تحقیقات» شده‌است. از نظر شاخص‌های منابع انسانی نظیر جمعیت اعضای هیات‌علمی تحقق 42.5 درصدی، نرخ سالیانه دانش آموختگان دانشگاهی تحقق 51.9 درصدی، در نسبت دانشجویان تحصیلات تکمیلی تحقق 80 درصدی و در نسبت دانشجویان دکتری تحقق 145 درصدی توسط کشور رقم خورده‌است.

3 برابر بیشتر از پیش بینی‌ها مقاله علمی تولید شد

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی دراین گزارش آورده است که براساس نسبت‌های جمعیتی، 3 برابر بیش از پیش‌بینی‌های موجود در نقشه جامع علمی کشور، مقالات علمی - پژوهشی منتشر شده و 5 برابر بیش از پیش‌بینی‌های این نقشه اختراعات داخلی توسط پژوهشگران و نوآوران کشور منتشر و ثبت شده‌است. مازاد چند برابری در تولید مقالات علمی و ثبت اختراعات ملی حاکی از آن است که توان پژوهشگران و نوآوران کشور بر انتشار مقالات علمی - پژوهشی و ثبت اختراعات داخلی متمرکز شده‌است.

در ادامه این گزارش آمده است که این مهم را می‌توان از جمله دلایل تحقق نامتوازن دیگر شاخص‌های سند نقشه جامع علمی کشور برشمرد. این درحالی است که رهبر معظم انقلاب همواره بر استفاده از ظرفیت اساتید دانشگاه برای پرداختن به مسائل و مشکلات جامعه از طریق پژوهش‌های مسئله‌محور تأکید کرده‌اند.

ایشان در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر تحصیلی در 1402.07.25 بار دیگر و برای دومین سال متوالی بر ضرورت بازنگری در شروط ارتقای مرتبه علمی اعضای هیئت‌علمی تأکید کردند و هدف واقعی مقالات و پژوهش‌های علمی را حل مشکلات کشور معرفی کردند. بازطراحی نظام انگیزشی پژوهش‌های دانشگاهی با رویکرد اعتباربخشی به پژوهش‌های مسئله‌محور و تنوع‌بخشی به شاخص‌های ارزیابی پژوهش، یک گام اساسی در تعدیل ناترازی تولید علم و پژوهش‌های مسئله‌محور است.

دلایل ناترازی در تولید علم و شاخص های سند نقشه علمی

ناترازی در تولید علم و شاخص‌های سند نقشه جامع علمی کشور می‌تواند دلایل متعددی از جمله ناکارآمدی در نظام تأمین مالی آموزش‌عالی، اشکال در نگاشت‌نهادی نظام ملی نوآوری کشور، عدم توسعه اقتصادی و سهم پایین اقتصاد دانش‌بنیان از درآمدهای کشور داشته‌باشد؛ اما گزارش حاضر، از منظر نظام انگیزشی پژوهش‌های دانشگاهی در آموزش‌عالی به ناترازی مذکور پرداخته است. بررسی داده‌های منتشر شده در پایگاه‌های استنادی معتبر نشانگر تأثیر بسزای تصویب نخستین نسخه متمرکز بر فعالیت‌های پژوهشی از آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیات‌علمی در سال 1380 در کنار گفتمان جنبش نرم‌افزاری مقام معظم رهبری در دهه 80 در جهش انتشارات علمی کشور است.

براساس اطلاعات درگاه سایمگو اسناد علمی منتشر شده (نمایه شده در پایگاه اسنادی Scopus) توسط ایران، از 4558 مقاله و سند علمی در سال 1375 به 78184 مقاله در سال 1400 رسیده است.

در آیین‌نامه ارتقای مصوب سال 1380، ارتقای مرتبه علمی اساتید دانشگاه منوط به‌شرط الزامی انتشار مقالات علمی - پژوهشی شده بود. افزایش شفافیت فرایندهای ارتقای مرتبه از طریق شاخص‌گذاری انواع فعالیت‌های آموزشی و شاخص‌گذاری انواع برون‌دادهای پژوهشی، تغییر نسل دانشگاه‌های کشور و گذار از نسل دانشگاه‌های آموزش‌محور به دانشگاه‌های پژوهش‌محور، ارتقای رتبه کشور در تولید علم و رسیدن به رتبه 15 دنیا، بهبود هرم اعضای هیئت‌علمی کشور از طریق ساماندهی اعضای هیئت‌علمی با مرتبه مربی، از جمله نقاط قوت آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیات‌علمی و اصلاحیه‌های بعدی آن در سال‌های 1387، 1389 و 1394 است.

ایرادهای آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات علمی

کم‌توجهی به پژوهش‌های نیازمحور، تقاضامحور و حل مسائل ملی و منطقه‌ای، عدم توجه به تفاوت زیرنظام‌های مختلف آموزش‌عالی، کم‌توجهی به شأن آموزشی - تربیتی اعضای هیات‌علمی، کم‌توجهی به نظامات، مجامع و شبکه‌های علمی داخلی در ارزیابی‌ها، عدم توجه به‌ضرورت اثبات و حفظ صلاحیت‌های علمی و حرفه‌ای، کم‌توجهی به فعالیت‌های علمی مشترک و شکل‌گیری خوشه‌های علمی، کم‌توجهی به اثرگذاری اجتماعی فعالیت‌های عضو هیئت‌علمی و تفاوت ذاتی گروه‌های مختلف آموزشی از ایرادهای آیین‌نامه ارتقا است.

این گزارش ادامه می‌دهد که علاوه‌بر این، آیین‌نامه آموزشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی، آیین‌نامه اداری - استخدامی اعضای هیات‌علمی و آیین‌نامه پژوهانه و دستورالعمل اجرایی آن، به‌ترتیب کفایت علمی و دانش‌آموختگی دانشجویان تحصیلات تکمیلی، وضعیت استخدامی و معیشت اساتید دانشگاه و اعتبارات پژوهشی اساتید را به انتشار مقالات علمی - پژوهشی گره زده است. این درحالی است که بررسی اسناد برخی از دانشگاه‌های کشورهای توسعه‌یافته حاکی از وجه تمایز بین احراز شایستگی‌های لازم برای ارتقا و انجام صحیح امور محوله و وظایف آموزشی - تربیتی و پژوهشی مانند حضور در کلاس و کمیت تدریس و پذیرش مسوولیت‌های دانشگاهی است. با توجه به نگرش غالب حاکم بر اعضای هیات‌های ممیزه و همچنین جایگاه آیین‌نامه ارتقا نسبت به سایر سیاست‌های آموزش‌عالی، لذا لازمه اصلاح نظام انگیزشی پژوهش‌های دانشگاهی، هم‌راستا کردن نظام آموزش‌عالی کشور از طریق تغییر موارد زیر است.

در همین راستا پیشنهاد می‌دهد که «آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیات‌علمی» با توانمندی‌های متفاوت اعضای هیات‌علمی متناسب سازی شود. همچنین ارتقای مرتبه با مأموریت‌های زیرنظام‌های مختلف آموزش‌عالی از طریق معرفی شاخص‌های مسئله‌محور و امکان ارتقا از مسیر «پژوهش‌های نیاز محور، تقاضامحور و حل مسائل ملی و منطقه‌ای»، «پژوهش‌های نظری و استنادی» و «دستاوردهای ماندگار و تحول‌آفرین» با تدوین جداول مستقل به تفکیک مسیرها و الحاق ذیل جدول 1-6 آیین نامه متناسب‌سازی شود.

وزن بیشتر به پژوهش‌های مسئله‌محور در ارتقای مرتبه اعضای هیئت‌علمی مؤسسات پژوهشی و هدفمندی ارتقای اعضای هیئت‌علمی آموزشی - پژوهشی و اعضای هیئت‌علمی پژوهشی مؤسسات وابسته به دستگاه‌های اجرایی در مسیر «پژوهش‌های نیاز محور، تقاضامحور و حل مسائل ملی و منطقه‌ای» و «دستاوردهای ماندگار و تحول‌آفرین» اختصاص یابد. همچنین وزن بیشتری به پژوهش‌های مسئله‌محور در ماده (5) آیین نامه ارتقا، با تصویب احکام پیشنهادی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی اختصاص یابد.

در این گزارش پیشنهاد می‌شود که «مؤسسه‌های دارای هیات ممیزه مستقل مکلفند با توجه به مأموریت‌های خود و با رعایت ضوابط و مقررات مندرج در این آیین‌نامه و رعایت حداقل‌های تعیین شده، ضوابط و مقررات خاص مؤسسه را درخصوص فعالیت‌های فرهنگی، آموزشی - تربیتی، پژوهشی و فناوری این آیین‌نامه به‌صورت جداگانه برای هریک از مسیرهای ارتقا «تحول‌آفرین»، «تقاضامحور، نیاز محور و حل مسائل ملی و منطقه‌ای» و «نظری و استنادی» را با قید تفکیک برای هریک از گروه‌های آموزشی پس از تأیید حداقل دوسوم کل اعضای هیات ممیزه اصلاح نموده و با تأیید هیات‌های ممیزه مرکزی وزارتین و ابلاغ آن توسط مقام مسوول در وزارتین به اجرا درآورند.

تبصره پیشنهادی مرکز پژوهش‌های مجلس در این زمینه به این شرح است که ضوابط و مقررات خاص مؤسسه در مسیر ارتقا «پژوهش‌های تقاضامحور، نیاز محور و حل مسائل ملی و منطقه‌ای» این آیین‌نامه، محدود به بندهای طرح‌های پژوهشی و فناوری، تولید دانش فنی، تجاری‌سازی محصول و فرایند و اثر بدیع است. مؤسسه موظف است در بررسی تقاضای ارتقا به‌مراتب دانشیاری و استادی به‌منظور حمایت از ارتقای مرتبه اعضای هیئت‌علمی در مسیر مذکور، با درخواست متقاضی امکان کسب امتیاز بندهای «8، 9 و 10» ذیل ماده پژوهشی و فناوری برای جایگزینی ضوابط و مقررات خاص مؤسسه اعم از بند «1» ماده (3) را فراهم کند».

ماده (5) دستورالعمل طرز تشکیل هیات ممیزه مؤسسه و وظایف و اختیارات آن» به‌منظور مکلف شدن مؤسسات آموزش‌عالی و پژوهشی به انتخاب حداقل 40 درصد اعضای هیات ممیزه مؤسسه از «اعضای هیات‌علمی برتر در حوزه ارتباط با جامعه و صنعت» و با تأیید معاونت فناوری وزارتین علوم و بهداشت اصلاح شود.

جداول فرم مربوط به امتیازات توانایی علمی داوطلب عضویت در هیات‌علمی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌عالی کشور «آیین‌نامه استخدامی اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌عالی، پژوهشی و فناوری» با هریک از مسیرهای ارتقا، به‌منظور امکان جذب و انتقال اعضای هیئت‌علمی متناسب سازی شود.

معرفی و اعتباربخشی به دستاوردهای علمی محصول‌محور

این گزارش همچنین پیشنهاد می‌دهد که جداول «دستورالعمل اجرایی آیین‌نامه خدمت موظف و اعطای ترفیع اعضای هیات‌علمی آموزشی و پژوهشی‌» با هریک از مسیرهای ارتقا، به‌منظور معرفی پایه‌های استحقاقی سالیانه عادی، کارآمدی و ممتاز و همچنین پایه‌های تشویقی براساس سطح عملکرد سالیانه اعضای هیئت‌علمی و حمایت از انجام فعالیت‌های پژوهشی کیفی و زمان‌بر متناسب سازی شود. متناسب‌سازی جداول «آیین‌نامه استاد نمونه کشوری» و «دستورالعمل نحوه انتخاب استادان ممتاز» با هریک از مسیرهای ارتقا، به‌منظور شناسایی و تجلیل از اعضای هیات‌علمی سرآمد در مسیرهای مختلف ارتقا و اصلاح تبصره «2» ماده (47) «آیین‌نامه یکپارچه مقررات آموزشی دوره‌های تحصیلی کاردانی، کارشناسی، کارشناسی‌ارشد، دکتری تخصصی» به‌منظور معرفی و اعتباربخشی به دستاوردهای علمی محصول‌محور، نیازمحور، تقاضامحور یا حل مسئله با ویژگی‌های زیر و الزام دانشگاه‌ها به پذیرش دستاوردهای مذکور به‌عنوان شرط کافی برای «کفایت علمی» می‌شود.