امام علی (ع) در آینه نهج البلاغه؛ نمایی عظیم از علم و حکمت
برای شناخت هر عالمی باید به کلام و درس او رجوع کرد؛ بهترین مسیر برای شناخت امام علی (ع) نیز تأمل در سخنان ایشان در نهج البلاغه است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، حضرت علی (ع) در کتاب شریف نهج البلاغه، به توصیف خود می‌پردازند که این اقدام به دو دلیل مهم صورت می‌گیرد. نخست، ایشان معصوم و هدفشان هدایت مردم است و نیازی به تعریف از خود ندارند. دوم، به عنوان امام و رهبر، معرفی خود برای جلب توجه مردم به راه حق و دوری از انحراف ضروری است. این عمل مشابه اقدام حضرت یوسف (ع) در زمان خود است که برای ساماندهی امور، خود را معرفی کرد.
ویژگی بارز حضرت علی (ع) تربیت در دامن پیامبر اکرم (ص) است. ایشان از کودکی در محضر پیامبر (ص) رشد کرده و این موضوع به ایشان امتیاز بزرگی بخشیده است. در شرایط سخت مکه، به خواست خدا به خانه پیامبر (ص) راه یافتند و تحت تعلیم ایشان قرار گرفتند. این تربیت، در خطبه قاصعه نهج البلاغه نیز مورد اشاره قرار گرفته است. همچنین امام علی (ع) به عنوان گنجینه‌ای از علم و آگاهی در میان صحابه پیامبر (ص) شناخته می‌شود و این ویژگی، او را از دیگران متمایز می‌کند.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با حجت الاسلام رضا محمدی، استاد حوزه و کارشناس مسائل دینی، به بررسی جلوه‌هایی از معرفی امام علی (ع) در بیان شریف حضرت و در آینه نهج‌البلاغه پرداخته است.
توصیف امام علی (ع) از خود
یکی از جلوه‌های مهم در کتاب شریف نهج البلاغه آن است که حضرت علی (ع) در بیاناتی به توصیف خود پرداخته‌اند. دلیل این معرفی از سوی خود حضرت چیست؟
حضرت علی (ع) در نهج البلاغه، گاهی به توصیف خود می‌پردازند که این موضوع می‌تواند برای برخی افراد جای سؤال باشد. در این خصوص، دو نکته مهم وجود دارد: اول اینکه، امام علی (ع) معصوم بوده و هدف او صرفاً هدایت مردم و ساماندهی امور جامعه بوده است. او نیازی به تعریف و تمجید از خود برای کسب جایگاه نداشته است.
دوم اینکه، با توجه به جایگاه امامت و رهبری ایشان، گاهی لازم و حتی واجب بوده که ایشان خود را معرفی کنند تا مردم را به سوی هدایت و دوری از انحراف دعوت کنند. این معرفی، با هدف جلب و جذب مردم به سوی راه حق و هدایت بوده است.
این کار شبیه به کاری است که حضرت یوسف (ع) در زمان خود انجام داد، یعنی برای سامان دادن امور، خود را معرفی کرد و از توانایی‌هایش گفت. در واقع تعریف‌هایی که حضرت علی (ع) از خود می‌کنند، با هدف هدایت بشریت است و به عنوان وظیفه‌ای در راستای رهبری امت انجام می‌شود تا مردم به مسیر درست رهنمون شوند.
علم حضرت امیر (ع)؛ جلوه‌ای از علم پیامبر (ص)
در این راستا ویژگی‌های مهم حضرت علی (ع) در نهج البلاغه عنوان شده است. به اعتقاد شما یکی از مهمترین این خصلت‌ها که به آن اشاره شده، چیست؟
یکی از ویژگی‌های بارز حضرت علی (ع) که هم در نهج البلاغه و هم در منابع تاریخی مورد تأکید قرار گرفته، رشد و نمو ایشان در خانه و تحت تعلیم و تربیت پیامبر اکرم (ص) است. امام علی (ع) از کودکی در محضر پیامبر (ص) پرورش یافته و از همان آغاز، در دامن ایشان بزرگ شده‌اند.
این موضوع امتیاز بزرگی برای ایشان به شمار می‌رود و باعث شده است که حضرت، به مقام والایی برسد. از جمله نعمت‌های بزرگ خداوند به انسان، توفیق حضور در محضر بندگان صالح خداست و چه نعمتی بالاتر از اینکه تربیت انسان نیز به دست همان عبد صالح سپرده شود.
حضرت علی (ع) در شرایط سخت مکه، زمانی که خشکسالی و تنگدستی بر مردم حاکم بود و ابوطالب (ع) در مضیقه بود، به خواست خدا به خانه پیامبر (ص) راه یافت. پیامبر (ص) به عموی خود عباس پیشنهاد داد که به ابوطالب کمک کنند و هر کدام یکی از پسرانش را به خانه خود ببرند. به این ترتیب، علی (ع) از کودکی در محضر پیامبر (ص) قرار گرفت و تحت تربیت ایشان رشد کرد. این موضوع در خطبه قاصعه نهج البلاغه (خطبه 192) نیز مورد اشاره حضرت قرار گرفته است که این خطبه طولانی ترین خطبه ایشان در نهج البلاغه است.
در این حوزه، توصیه می‌شود که مردم حتماً کتاب شریف نهج البلاغه را باز کرده و به این کتاب مهم و درس‌آموز مراجعه کنند. این کار باعث می‌شود که چشمانشان به سخنان نورانی امام علی (ع) روشن شود و درک بهتری از مفاهیم نهج البلاغه پیدا کنند.
نمونه‌هایی از بی‌همتایی امام
گفته می‌شود که امام علی (ع) همتایی نداشته و ندارند. در این مورد می‌خواهیم بدانیم ویژگی‌های منحصر به فرد حضرت علی (ع) که در میان صحابه پیامبر (ص) بی نظیر بوده است، چیست؟
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های حضرت علی (ع) که در میان صحابه پیامبر اکرم (ص) بی نظیر بوده است، دانش و احاطه علمی گسترده ایشان است. حضرت علی (ع) به عنوان گنجینه عظیم دانش و دروازه شهر علم پیامبر شناخته می‌شوند.
پیامبر اکرم (ص) بارها به این مسئله اشاره فرموده‌اند و بر علم و آگاهی فوق العاده امام علی (ع) تأکید داشته‌اند. ایشان حتی به دختر بزرگوارشان حضرت فاطمه زهرا (س) فرمودند که یکی از کرامت‌های خداوند به او، ازدواج با کسی است که در اسلام از همه جلوتر و عالم ترین فرد است.
تمام علوم در سینه امام علی (ع) نهفته است
درباره علم امام هم نکات بسیاری عنوان شده است. کمیل بن زیاد از چه موضوعی درباره علم حضرت علی (ع) نقل می‌کند؟
کمیل بن زیاد که از شخصیت‌های عرفانی و از اصحاب خاص و رازدار امیرالمؤمنین (ع) بوده است، نقل می‌کند که روزی حضرت علی (ع) دست او را گرفته و به سمت قبرستان کوفه رفته‌اند. در آنجا، امام آهی پر درد کشیده و سپس شروع به صحبت کرده‌اند.
امام علی (ع) در این گفتگو، به سینه مبارک خود اشاره کرده و فرموده‌اند: «ای کمیل، در این سینه، علم فراوانی نهفته است.» ایشان می‌فرمایند که تمام علومی که انسان‌ها به آن نیاز دارند، در سینه ایشان وجود دارد.
سپس امام علی (ع) ابراز تأسف می‌کنند که کسی را پیدا نمی‌کنند که شایستگی دریافت این علوم را داشته باشد. ایشان همچنین اشاره می‌کنند که برخی افراد سعه صدر لازم را ندارند و برخی دیگر نیز از دین برای رسیدن به اهداف دنیوی خود استفاده می‌کنند. این سخنان در حکمت 147 نهج البلاغه آمده است.
حضرت علی (ع) در خطبه 175 نهج البلاغه در مورد علم خود چه می‌فرمایند؟
در خطبه 175 نهج البلاغه، حضرت علی (ع) جملات بسیار مهم و عجیبی درباره علم خود بیان می‌کنند. ایشان می‌فرمایند: «به خدا قسم، اگر بخواهم می‌توانم به تک تک شما بگویم که در کجا به دنیا آمده‌اید و سرانجام کارتان به کجا ختم می‌شود. من می‌توانم به شما بگویم چه کسی بهشتی و چه کسی جهنمی است.»
اما امام می‌فرمایند که از بیان این مطالب خودداری می‌کنند، زیرا می‌ترسند مردم نسبت به رسول خدا (ص) کافر شوند و ایشان را تکذیب کنند. با این حال، امام تأکید می‌کنند که روزی این اسرار را به یاران رازدار و باوفای خود خواهند گفت.
ایشان ادامه می‌دهند که هر آنچه پیامبر (ص) برای ایشان مطرح فرموده‌اند، آموخته‌اند و هیچ حادثه‌ای در این دنیا نیست که امام علی (ع) از آن بی‌اطلاع باشد. امام تصریح می‌کنند که پیامبر (ص) همه علوم مورد نیاز مردم را به ایشان آموخته‌اند.
تشویق مردم به پرسشگری و کنجکاوی
حضرت علی (ع) با چه عبارتی مردم را به پرسش از خود تشویق می‌کردند؟
حضرت علی (ع) با شجاعت تمام می‌فرمودند: «ایها الناس سلونی قبل ان تفقدونی»؛ یعنی «ای مردم، پیش از آنکه من علی را از دست بدهید، از من بپرسید.» ایشان در ادامه می‌فرمودند: «فلانا بطرق السماء اعلم منی بطرق الارض» یعنی «من به راه‌های آسمان آشناتر از راه‌های زمین هستم.»
ایشان در ادامه با تأکید بر گستردگی علم خود می‌فرمایند: «لقد علمت تبلیغ الرسالات و اتمام الادات و تمام الکلمات» یعنی «به من آموخته‌اند تمام علومی که مورد نیاز بشریت است.»
همچنین ایشان می‌فرمایند: «و عندنا اهل بیت ابواب الحکم و ضیاء الامر» یعنی «درهای همه حکمت‌های خدا در نزد ما و در سینه ما اهل بیت هست.» ایشان تأکید دارند که این علوم اهل بیت قابل مقایسه با هیچ علم دیگری نیست. ایشان با این عبارات، بر دانش و آگاهی گسترده خود نسبت به تمام اتفاقات عالم تأکید می‌کردند و مردم را به پرسش از خود دعوت می‌کردند.
پرسشگری از پیامبر (ص)؛ خصلت بی‌نظیر امام علی (ع)
حضرت علی (ع) در خطبه 210 نهج البلاغه، چه تفاوتی بین خود و سایر اصحاب پیامبر (ص) در پرسش از پیامبر (ص) بیان می‌کنند؟
حضرت علی (ع) در خطبه 210 نهج البلاغه می‌فرمایند که اصحاب پیامبر (ص) از ایشان سؤال نمی‌کردند؛ بلکه دور پیامبر می‌نشستند و منتظر می‌ماندند تا کسی از بیرون بیاید و سؤالی بپرسد تا آنها هم یاد بگیرند.
اما حضرت علی (ع) خود را اینگونه توصیف می‌کنند که ایشان هر فرصتی پیدا می‌کردند، از پیامبر (ص) سؤال می‌پرسیدند و لحظه به لحظه از حضور ایشان بهره می‌بردند. ایشان می‌فرمایند: «هیچ موضوعی از من نمی‌گذشت مگر آنکه از پیامبر (ص) درباره آن سؤال می‌کردم.»
با توجه به این موضوع، توصیه می‌شود که انسان‌ها در محضر بزرگان و شخصیت‌های دینی از فرصت استفاده کرده و از آنها سؤال کنند. نباید منتظر بمانند تا دیگران سؤال کنند و آنها بهره ببرند؛ بلکه باید خودشان پیش‌قدم شوند و اگر سؤالی هم مطرح نشد، باز هم باید از آنها سؤال کنند. همانطور که حضرت علی (ع) از وجود پیامبر (ص) استفاده می‌کردند، باید از وجود شخصیت‌ها و بزرگان دینی خود بهره‌مند شویم.
علم غیب امام علی (ع)
در خطبه 116 هم نکات قابل تأملی درباره علم حضرت علی (ع) آمده است.
بله، امام علی (ع) در خطبه 116 نهج البلاغه می‌فرمایند: «وَ لَو تَعلَمُونَ مَا أَعلَمُ مِمَا طُوِیَ عَنکم غَیبُهُ، اذاً لَخَرَجتُم اِلَی الصُعُدَاتِ تَبکونَ عَلَی أَعمَالِکم وَ تَلتَدِمُونَ عَلَی أَنفُسِکم وَ لَتَرَکتُم أَموَالَکم لَا حَارِسَ لَهَا وَ لَا خَالِفَ عَلَیهَا وَ لَهَمَت کلَ امرِئ مِنکم نَفسُهُ لَا یَلتَفِتُ اِلَی غَیرِهَا» به این معنا که «اگر می‌دانستید چیزی را که من می‌دانم و غیب آن بر شما پوشیده است، سر به صحرا می‌گذاشتید و بر اعمال خود می‌گریستید، و بر سر و سینه خود می‌زدید و اموالتان را رها می‌کردید و می‌رفتید، بی آنکه نگهبانی یا کسی از سوی خود بر آن بگمارید و هر کس در اندیشه خویش می‌بود و به دیگری نمی‌پرداخت.»
درواقع حضرت می‌فرمایند اگر آنچه که اکنون برای شما پنهان است، آشکار شود شما چنان از اعمال خودتان شرمنده می‌شوید که اموالتان را بدون هیچ نگهبانی رها می‌کردید و دغدغه‌ای جز حال خودتان نداشتید. این سخنان نشان‌دهنده عمق و وسعت دانشی است که از دید بسیاری پنهان است و از همین رو، تحمل آن برای عموم مردم دشوار است.
امام علی (ع) در مورد «مکنون علم» خود چه تشبیهی به کار می‌برند؟
حضرت علی (ع) در ادامه با اشاره به «مکنون علم» خود می‌فرمایند: «اندَمَجتُ علی مَکنونِ عِلم لو بُحتُ بهِ لاضطَرَبتُمُ اضطِرابَ الأرشِیَهِ فِی الطَوِیِ البعیدهِ» به این معنا که «دانشی در سینه نهان دارم که اگر آن را آشکار سازم همچون ریسمان‌های دلو آویخته در چاهی عمیق به لرزه درمی‌آیید.»
منظور امام از این تشبیه این است که اگر عمق و وسعت علمی که در سینه ایشان نهفته است، بر مردم آشکار شود، طاقت تحمل آن را نخواهند داشت و دچار ترس و اضطراب شدید خواهند شد.
این سخنان که از زبان خود حضرت علی (ع) و در کتاب شریف نهج البلاغه آمده است، تصویری بسیار روشن و قدرتمند از علم و دانش گسترده و عمیق ایشان را به ما ارائه می‌دهد. این سخنان نشان می‌دهد که علم امام علی (ع) فراتر از دانش بشری است و ریشه در علم الهی دارد. ایشان نه تنها به مسائل ظاهری و دنیوی آگاه بودند، بلکه به حقایق پنهان و اسرار عالم نیز علم داشتند و به همین دلیل، بر مردم تأکید داشتند که قبل از فقدان ایشان از علمشان بهره ببرند.