برای ایران | ای ایران؛ آهنگی برای همه نسل‌ها / ماجرای محبوب‌ترین سرود ملی غیررسمی ایرانیان

خبرگزاری تسنیم - یاسر یگانه

هشتاد و دو سال پیش، در فضای ملتهب جنگ جهانی دوم و اشغال ایران، حسین گل‌گلاب شعری سرود که امروز به نماد مقاومت و وطن‌دوستیِ ما ایرانیان بدل شده است. روح‌الله خالقی برای آن ملودی ساخت و غلامحسین بنان با صدای مخملینش آن را خواند. «ای ایران» در همان نخستین اجرا، موجی از شور ملی آفرید و بعدها با ضبط در رادیو به سرود ملی قلبی ایرانیان بدل شد.

به روایت تاریخ

پیشینه سرود «ای ایران» به سپتامبر 1941 و اشغال ایران توسط متفقین بازمی‌گردد. روایت‌ها درباره الهامِ شاعر برای سروده‌اش متفاوت است؛ برخی گفته‌اند که گل‌گلاب در خیابان سیلی زدنِ افسر انگلیسی به افسر ایرانی را می‌بیند و با چشمانی اشکبار به دیدار خالقی می‌رود و همانجا شعر را می‌سراید. روایت دیگر، آن را صرفاً زاده‌ی عِرق ملی و غیرت و وطن‌دوستی می‌داند.

مشهورترین روایت تولد «ای ایران» را نواب صفا در کتاب قصه شمع نقل کرده است؛ شعری که بر اثر خشم گل‌گلاب از دیدن رفتار تحقیرآمیز یک سرباز خارجی با یک بقال ایرانی سروده شد. اما هما گل‌گلاب، دختر شاعر، این روایت را نادرست می‌داند و تأکید می‌کند که این اثر حاصل «جوشش ملی» و همکاری دو دوست، گل‌گلاب و خالقی، بود. او یادآور می‌شود که پدرش اساساً شاعر حرفه‌ای نبود، بلکه استاد گیاه‌شناسی، حقوق‌دان و عضو فرهنگستان زبان بود؛ چهره‌ای علمی که در کنار تدریس پزشکی، واژه‌های تازه‌ای چون «بازدانگان» و «نهان‌دانگان» را به زبان فارسی افزود.

در هر حال، خالقی به سرعت آهنگ را تنظیم می‌کند و بنان هم خواندنش را می‌پذیرد. «ای ایران» نخستین‌بار در 27 مهر 1323 در تالار دبستان نظامی (دانشکده افسری امروز) اجرا شد. استقبال چنان بود که وزیر فرهنگ وقت دستور ضبط و پخش روزانه آن از رادیو را صادر کرد.

عکسی از حسین گل گلاب شاعرِ آهنگ ای ایران

شعر و زبان

شعر «ای ایران» ویژگی‌هایی دارد که آن را از بسیاری از سرودهای هم‌دوره‌اش متمایز می‌کند:

تمام واژه‌ها فارسی و اصیل هستند، بدون دخالت کلمات عربی یا بیگانه. زبان ساده و روان است، بدون اصطلاحات دشوار. ساختار آن به گونه‌ای است که کودکان و بزرگسالان به‌راحتی می‌توانند بخوانند. این سادگی و خلوص زبانی، سرود را به اثری فراگیر بدل کرده که از کودکستان‌ها تا گردهمایی‌های بزرگ قابل اجراست.

متن سرود ای ایران - به دستخطِ حسین گل‌گلاب

ویژگی‌های اجرایی و موسیقایی

روح‌الله خالقی با استفاده از مایه «دشتی» که معمولاً حزن‌انگیز است، قطعه‌ای مارش‌گونه ساخت. همین ترکیب موجب شد که اثر هم حس غم از اشغالِ ایران (توسط متفقین) را بازتاب دهد و هم امید به ایستادگی و بازسازی وطن را.

ملودی ساده و ریتم منظم باعث شد سرود در اجراهای جمعی شکوهی دوچندان یابد. قابلیت همخوانی بدون ساز یکی از دلایل ماندگاری و محبوبیت آن است.

تصویری از روح‌الله خالقی آهنگساز قطعه ای ایران

ای ایران؛ از دوباره برخواستن ایرانی همچون سیمرغ می‌گوید

امیرحسین سمیعی آهنگساز در گفت‌وگو با خبرنگار ما توضیحاتی درباره آهنگ «ای ایران» ارائه می‌کند که شرح آن را در ادامه می‌خوانید: «آهنگ «ای ایران» از جوشش عمیق وطنی برخوردار است. این جوشش از شعر این قطعه که خمیرمایه اصلی آهنگ است آغاز می‌شود. طبق آنچه ما و شما شنیدیم در زمانی که ایرانِ عزیز از سوی متفقین اشغال شده، حسین گل گلاب براساس جوشش وطنی و در واقع با تکیه بر غیرتِ میهن پرستانه‌اش تصنیفی را می‌سراید که تمام کلمات و عباراتش به معنای واقعی فارسی است و کلمه‌ای از زبان دیگری در آن وجود ندارد.

حسین گل‌گلاب با استاد خالقی همنشینی داشته و به واسطه‌ی همین همنشینی، شعر این قطعه را به استاد خالقی می‌دهند و آقای خالقی هم بی‌نهایت زیبا و با ملودی کاملاً ایرانی آن را ساختند؛ ملودی‌ای که درونش روح ملی‌گرایانه و وطن‌پرستانه جریان دارد. در واقع، آن فرازهای احساسی که ما در موسیقی ایرانی می‌شنویم، آمیزه‌ای از غم و ایستادگی است.

هر فرازی که در این اثر شنیده می‌شود، گویی می‌گوید: من هستم؛ اگر لحظه‌ای عقب بروم، باز می‌گردم و دوباره غرور، غیرت و بزرگی وطنم را پس می‌گیرم. این همان روح اصلی «ای ایران» است؛ روحی که در یکی از بندها می‌گوید: شکست، اولین نقطه‌ی پیروزی است. شنونده را به جایی می‌رساند که هم حس غم را دریافت می‌کند و هم حس بازسازی روانی را.

این اثر نشان می‌دهد روح ایرانی توان دوباره برخاستن را دارد؛ همچون سیمرغی که دوباره اوج می‌گیرد و شکوه خود را به جهان نشان می‌دهد. به نظر من، آنچه که مردم را درگیر «ای ایران» می‌کند، صرفاً حس نوستالژی نیست؛ بلکه این موسیقی تلفیقی از چنین احساسات ژرفی است که شنونده را با خود می‌برد.»

غلامحسین بنان - خواننده سرود «ای ایران»

جایگاه فرهنگی و اجتماعی

«ای ایران» از همان ابتدا فراتر از یک اثر موسیقایی بود؛ تبدیل به نماد وحدت ملی شد. در دوران‌های مختلف سیاسی گاهی به حاشیه رانده شد، اما هیچ‌گاه از قلب مردم بیرون نرفت. سرانجام در سال 1396 با شماره 1395 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد.

فیلم مستند «مرز پرگهر» (1389) نیز به تفصیل به زندگی گل‌گلاب و تاریخچه ساخت این سرود پرداخت و جایگاه آن را در فرهنگ ایرانی تثبیت کرد.

نقدها و واکنش‌ها

این سرود بی‌نقد هم نبوده است. برخی، همچون صادق قطب‌زاده، آن را «فاشیستی» خوانده‌اند و گروهی دیگر ناسیونالیسم آن را افراطی دانسته‌اند. همچنین بحث‌هایی درباره واژه «مرز» در عبارت «مرز پرگهر» مطرح شده است. اما زبان‌شناسان و فرهنگ‌نامه‌های معتبر توضیح داده‌اند که «مرز» در اینجا به معنای «سرزمین» است و هیچ مغایرتی با معنای درست ندارد.

از منظر نقد سیاسی نیز باید گفت: اگرچه سرود مستقیماً از انسان سخن نمی‌گوید، اما مخاطب آن «انسان ایرانی» است؛ اثری که هویت مشترک را یادآور می‌شود و همین امر آن را از قالب ناسیونالیسم افراطی خارج می‌کند.

همیشه حاضر

از فیلم «ای ایران» ناصر تقوایی گرفته تا سریال‌ها و نمایش‌های متعدد، این سرود در هنر ایران حضوری مداوم داشته است. در فیلم تقوایی، مرحوم حسین سرشار سرود را به کودکان آموزش می‌دهد؛ صحنه‌ای که بار دیگر پیوند نسل‌ها با این اثر را به نمایش می‌گذارد.

پوستر فیلم ای ایران - ساخته‌ی ناصر تقوایی

تجربه‌ای متفاوت در ای ایران

از منظر روان‌شناسی موسیقی، «ای ایران» ترکیبی از تحریک عاطفی و انگیزش جمعی است. ساختار ریتمیک مارش، حس همبستگی و حرکت جمعی ایجاد می‌کند، در حالی که ملودی دشتی و فرازهای آوازی، لایه‌ای عاطفی و حزن‌آلود به اثر می‌افزاید. این هم‌نشینی، مخاطب را بین غم و امید جابه‌جا می‌کند و او را درگیر تجربه‌ای چندلایه می‌سازد.

تنها رقیب

تنها سرودی که از نظر جایگاه جمعی می‌تواند با «ای ایران» مقایسه شود، «ایران، ای سرای امید»(سپیده) به آهنگسازیِ محمدرضا لطفی، خوانندگی محمدرضا شجریان و با سروده‌ی هوشنگ ابتهاج است.

ماندگاری

از ورزشگاه‌ها تا مدارس، از جشن‌های مردمی تا فیلم‌های سینمایی مانند «ای ایران» ناصر تقوایی، این سرود همواره بخشی از زندگی ایرانیان بوده است. برای بسیاری، شنیدن آن تجربه‌ای عاطفی و جمعی است؛ لحظه‌ای که اشک و لبخند در کنار هم حضور دارند.

شاعر: حسین گل‌گلاب (1276-1363)، استاد دانشگاه، گیاه‌شناس، واژه‌ساز آهنگساز: روح‌الله خالقی خواننده: غلامحسین بنان (نخستین اجرا: یحیی معتمد وزیری) نخستین اجرا: 27 مهر 1323، تالار دبستان نظامی تهران ثبت ملی: 1396، میراث فرهنگی ناملموس

مانا در تاریخ

هشت دهه پس از تولد، «ای ایران» همچنان سرودی است که هیچ حکومتی و هیچ ایدئولوژی‌ای نتوانسته آن را از قلب مردم بیرون کند. این اثر نشان داد که یک گیاه‌شناس شاعر، یک موسیقیدان هنرمند و یک خواننده توانا می‌توانند با همکاری، اثری بیافرینند که نماد هویت ملی باشد.