برندگان چهارمین دوره جایزه بین‌المللی مصطفی را بشناسیم

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ چهارمین دوره جشنواره بین‌المللی مصطفی آخرین روزهای مهرماه سال 1400 همزمان با هفته وحدت برگزار شد. این دوره از این جشنواره 5 برنده از دانشمندان مسلمان ساکن در کشورهای اسلامی و مسلمانان ساکن در دیگر کشورها داشت. جایزه مصطفی در تلاش است تا بهترین‌های علم و فناوری جهان اسلام گرد هم آیند و برای ترسیم آینده بهتر کشورهای اسلامی همدلی و هماهنگی کنند.

پروفسور کامران وفا

یکی از برندگان این دوره پروفسور کامران وفا بود. کامران وفا، زاده 1339 در تهران استاد ایرانی - آمریکایی فیزیک در دانشگاه هاروارد و از فیزیک‌دانان برجسته در زمینه نظریه ریسمان است و به گفته خودش از ابتدای تحصیلات دانشگاهی در میانه دهه 1980 در دانشگاه پرینستون روی نظریه ریسمان کار کرده و بی‌وقفه آن را تا به امروز ادامه داده است. وی باور دارد نظریه ریسمان "بنیادی‌ترین نظریه جهان است و اینکه آیا نظریه نهایی است یا اینکه آیا اساسا چیزی به عنوان نظریه نهایی وجود دارد، هنوز روشن نیست".

وفا در سال‌های اخیر برنامه‌ای موسوم Swampland را آغاز کرده است که نشان می‌دهد چطور قید انسجام گرانش کوانتومی محدودیت‌های شدیدی را بر نظریه‌های کوانتومی منسجم اعمال می‌کند. اصطلاح Swampland که او در سال 2005 باب کرد، در واقع به آن دسته از نظریه‌های فیزیکی اشاره دارد که با نظریه ریسمان سازگار نیستند. وفا مفهوم Swampland را به عنوان روشی پیشنهاد داد که فیزیک‌دانان بتوانند به کمک آن وارد چشم‌انداز بی‌نهایت وسیع راه‌حل‌ها شوند و بخش بزرگی از آن را به عنوان نظریه‌های فاقد انسجام فیزیکی کنار بگذارند. وفا معتقد است با وجود وسعت بسیار زیاد چشم‌انداز راه‌حل‌ها، راه‌حل یکتایی وجود دارد که با جهان ما مطابق است. به گفته او «شرط می‌بندم که دقیقا یکی هست، اما پیدا کردنش کار آسانی نیست.»

پروفسور محمد زاهد حسن

حسن سال 1971 در داکا پایتخت مراکش متولد شد. پروفسور زاهد حسن، فیزیک‌دان دانشگاه پرینستون، با استفاده از تجهیزات سنکروترون آزمایشگاه ملی لارنس برکلی وزارت انرژی آمریکا، مشغول بررسی یک ماده ترموالکتریکی حاوی بیسموت بود که دریافت چیزی دارد در چگونگی رفتار الکترون‌ها درون این ماده دخالت می‌کند. وی و گروهش متوجه شدند که بیش از یک دهه پیش نیز طی آزمایش مشابهی همین تداخل غیرعادی را در همین ماده مشاهده کرده بودند.

در نگاه نخست این تداخل را به چشم یک مشکل می‌دیدند. با این حال، پس از انجام آزمایش‌های بیشتر و کسب درک نسبی از بحث‌های نظری مربوط به مشاهدات گروهش، حوالی سال 2007 حسن متوجه شد که این انسداد در واقع یک کشف جدید تحت عنوان عایق توپولوژیک بود. کشف پیشگامانه‌ای که در ادامه، جرقه انقلابی را در علم مواد کوانتومی زد که تا به امروز ادامه دارد و سرانجام روزی می‌تواند منجر به ظهور نسل‌های جدیدی از فناوری‌ها و ادوات الکترونیکی شود.

حسن در تلاش برای به دست آوردن بینش نظری مربوط به این اثر سراغ برخی فیزیک‌دانان نظری از جمله یک استاد همکارش در پرینستون، دانکن هالدین، رفت و موضوع را با آنها در میان گذاشت. به گفته حسن "در آن زمان از پیش‌بینی‌های مربوط به این موضوع اطلاعی نداشتم" در خلال بحث‌های آنها در مورد کارهای نظری معلوم شد قدمت برخی از بحث‌های نظری مربوط به این مساله به چند دهه پیش برمی‌گردد. با این حال، آن کارهای نظری سرنخ چندانی به دست نمی‌دادند که چطور می‌توان این اثر را در موادی پیدا کرد که چنین پدیده‌ای در آنها بروز می‌کند‌. حسن متوجه شد تنها راه مواجهه با این مساله رویکردی است که از ترکیب سه حوزه "نظریه کوانتومی، فیزیک ذرات و ریاضیات پیچیده" به دست می‌آید.

پروفسور محمد صائغ

صائغ برگزیده دیگر این جشنواره از کشور بیروت بود. وی در چهار دهه گذشته برنده جایزه‌ها و نشان‌های بسیاری از جمله جایزه هدایت‌گری انجمن پیوند آمریکا در سال 2008 شده است. دکتر صائغ پژوهشگری برجسته و از پیشگامان نامدار جهانی در رشته‌های مربوط به پزشکی کلیه، پیوند اندام و ایمنی‌شناسی پیوند است. وی می‌گوید "در کلیولند که داشتم تخصص پزشکی داخلی‌ام را می‌گرفتم شیفته پژوهش و به پیوند و ایمنی‌شناسی علاقه‌مند شدم".

وی تمام ویژگی‌های لازم برای یک استاد راهنمای بی‌نظیر را دارد و در طول سال‌ها پژوهشگران بسیاری را تربیت کرده که اکنون خودش از رهبران پیوند کلیه در نقاط مختلف جهان هستند.

پروفسور یحیی تیعلاتی

یکی دیگر از برندگان چهارمین دوره از جایزه مصطفی پروفسور یحیی تیعلاتی مراکشی بود. تیعلاتی مهم‌ترین کارش را تلاش برای آموزش جنبه‌های مختلف فیزیک انرژی‌های بالا برای علاقه‌مند کردن دانشجویان بیشتر به این رشته می‌داند. وی می‌گوید: "به عنوان دانشمند، پژوهشگر، معلم و پدر، کسی هستم که دوست دارد تمام چالش‌ها را با هم ترکیب کرده و پیش برود و دانش خود را برای دستیابی به یک زندگی بهتر در اختیار جامعه‌اش بگذارد". وی تصمیم گرفته که جایزه نقدی جایزه مصطفی را صرف کمک به همکاران و دانشجویانش کند. وی می‌گوید: "این جایزه در زمان مناسبی از کارم به دستم رسیده تا به کمک آن وسایلی تهیه کنم که اعضای گروهم به آنها نیاز پیدا خواهند کرد و آنها نیز احساس غرور خواهند کرد این پول در راه چنین هدفی برای تأمین هزینه‌های انتقال دانشجویان دکتری ما هزینه می‌شود".

در سال‌های اخیر تیعلاتی در برنامه‌ای جهانی به نام "کلاس‌های پیشرفته جهانی" شرکت کرده که هدفش پرورش نسل بعد پژوهشگران در فیزیک انرژی‌های بالا است. وی می‌گوید: "با توجه به اینکه اطلاعات کافی درباره پژوهش در فیزیک انرژی‌های بالا وجود ندارد، این کلاس‌های پیشرفته معمولا نخستین فرصت را در اختیار دانش‌آموزان دبیرستانی می‌گذارند تا در تماس مستقیم با فعالیت‌های ما قرار بگیرند".

در این برنامه که در یک روز بین‌المللی اجرا می‌شود و طی آن بیش از 13 هزار دانش‌آموز دبیرستانی 15 تا 19 ساله در 60 کشور به یکی از حدود 225 دانشگاه یا پژوهشگاه مجاور می‌آیند تا بدانند که فیزیک‌دان ذرات بنیادی بودن چگونه است. وی می‌گوید: "دریافته‌ایم که کلاس‌های پیشرفته جهانی معمولا علاقه بسیار زیادی را در آنها برمی‌انگیزند و در نهایت بسیاری از آنها تصمیم می‌گیرند که این رشته را دنبال کنند".

در قلمرو فیزیک تجربی ذرات بنیادی یا فیزیک انرژی‌های بالا، همه چیز بزرگ‌تر از معمول، پیچیده و البته پرهزینه است. کمتر کشوری قادر است از عهده هزینه‌های زیرساخت‌های بزرگ‌مقیاس لازم برای انجام آزمایش‌های این رشته برآید. معمولا کشورهای توسعه‌یافته یا ائتلافی از آنها در ساخت این زیرساخت‌های پژوهشی با هم مشارکت می‌کنند.

با این همه، در سال 2017، به لطف تلاش‌های یک فیزیکدان متعهد، مراکش نیز در میان کشورهای پیشتازی جای گرفت که نقشی حیاتی در یک پروژه بین‌المللی بزرگ‌مقیاس دارند: تلسکوپ نوترینوی چند کیلومتر مکعبی (KM3NeT). سهم گروه مراکشی، به سرپرستی پروفسور یحیی تیعلاتی از دانشگاه سلطان محمد پنجم (جامع محمد الخامس) در رباط، نه تنها کاربری علمی بلکه مشارکت در فرایند ساخت این طرح است که کاملا تازگی دارد. این نخستین بار بود که یک گروه مراکشی، یا حتی آفریقایی، در ساخت یک آشکارساز ذرات بنیادی مشارکت کرد.

پروفسور محمد اقبال چودهری

محمد اقبال چودهری شیمی‌دان آلی مشهور پاکستانی دیگر برنده این دوره از جشنواره مصطفی بود. دکتر چودهری بر این باور است که علاقه‌اش به علم و پژوهش ریشه در آموزش اولیه‌اش دارد. وی می‌گوید: مهم‌تر از همه تفسیر آیه‌های قرآن درباره تفکر و تامل درباره کائنات و آفرینش الله سبحانه و تعالی بود که الهام‌بخش من برای تحقیق و کنجکاوی شد. وی به دستاوردهای دانشمندان مسلمان در دنیای قرون وسطا علاقه بسیاری داشت و به آن افتخار می‌کرد. در جایی دیگر گفته است: "مطالعاتم درباره دانشمندان مسلمان قرون وسطا، که علم مدرن را پی افکندند، کمکم کرد که به علاقه‌ام به علم شکل بدهم".

اشتیاق عمیق وی به آموختن و عادتش به مطالعه سرانجام او را به سمتی هدایت کرد که پژوهشگر و دانشمند شود. وی می‌گوید: "هنوز به یاد دارم که کنجکاو بودم بدانم چرا پدربزرگ و مادربزرگم پیر و دچار بیماری‌های گوناگون می‌شوند و چرا نمی‌توان جلوی پیری را گرفت یا روند آن را وارونه کرد". پس از آن بود که علاقه زیادی به شیمی حیات به عنوان عشق و پیشه‌اش پیدا کرد.

دکتر چودهری مدرک دکتری‌اش در شیمی آلی را از "پژوهشگاه شیمی حسین ابراهیم جلال" در دانشگاه کراچی پاکستان گرفت. وی اکنون یکی از پرکارترین نویسندگان در رشته شیمی فرآورده‌های طبیعی و از پیشگامان آن در جهان است. وی نیز همچون استادش دکتر عطا الرحمان با پژوهش‌های خود تأثیر شگرفی بر این رشته گذاشت.

دکتر چودهری بیش از هزار مقاله علمی نوشته و 57 حق امتیاز بین‌المللی به ثبت رسانده است. علاوه بر این، 68 کتاب و 40 فصل در کتاب‌های دیگر نوشته است. وی می‌گوید: گذشته از آثار علمی‌ام، از فرصت‌هایی که توانسته‌ام برای صدها پژوهشگر جوان آفریقایی و آسیایی فراهم کنم تا در ICCBS و مؤسسات گوناگون دیگر در جهان دوره پژوهشی ببینند احساس رضایت عمیقی می‌کنم. وی استاد راهنمای نزدیک به صد دانشجوی دکتری بین‌المللی بوده که بسیاری از آنها خانم هستند.

جایزه مصطفی چیست؟

این جایزه هر دو سال یک‌بار به دانشمندان و پژوهشگران برتر جهان اسلام اعطا می‌شود و با شناسایی، معرفی و تقدیر شایسته از برترین‌های علم و فناوری در جهان اسلام، علم‌آموزی و پژوهش را در جوامع اسلامی ترویج و تشویق می‌کند.

جایزه مصطفی در چهار زمینه "فناوری نانو، زیست فناوری، علوم پایه و بخش عمومی" به برگزیدگان اعطا می‌شود. امسال در حوزه نانو و زیست فناوری بر اساس داوری‌های صورت گرفته در بین دانشمندان مقیم کشورهای اسلامی برگزیده‌ای حضور نداشت.

فراخوان چهارمین دوره این جشنواره در سال 2019 مورد استقبال 4000 دانشمند و بیش از 910 مرکز علمی و فناوری قرار گرفت. پس از بررسی آثار با اختصاص 20 هزار نفر، فناوری اطلاعات 67 اثر، زیست و پزشکی 107، نانو، 220 اثر داوری شد و 11 اثر به مرحله نهایی راه یافتند. سرانجام 5 اثر شایسته تجلیل شناخته شد.