بهترین روش برای انتقال یارانه کالاهای اساسی به انتهای زنجیره؛ کالابرگ یا یارانه نقدی؟
در حالی که تجربه چهار دهه اعطای یارانه مستقیم به مردم نشان می دهد که از لحاظ کاهش ضریب جینی و همچنین تحقق رفاه بیشتر برای مردم، مدل یارانه نقدی به مراتب بهتر از مدل کوپنی و یارانه‌ای آن است؛ گروهی نیز معتقدند ارزش یارانه نقدی در برابر تورم حاصل از خلق پول بی‌ضابطه بانک‌ها، کاهش می‌یابد.
به گزارش تابناک اقتصادی؛ کوپن یا یارانه نقدی، مسئله‌ای است که امروز و در حال حاضر، اقتصاد ایران با آن مواجه است؛ پس از حذف ارز ترجیحی و تصمیم دولت بر انتقال یارانه کالاهای اساسی به انتهای زنجیره، دو رویکرد در تخصیص یارانه مستقیم به مردم وجود داشت؛ گروهی معتقد بودند که باید برای تضمین خرید کالاهای اساسی توسط مردم و تضمین خرید کالاهای اساسی پس از حذف ارز ترجیحی، کوپن یا کالابرگ تعلق گیرد؛ گروهی نیز مسئله سهمینه‌بندی و اخذ قدرت انتخاب برای خرید کالاهای اساسی را دلیل خود جهت پرداخت یارانه نقدی عنوان می‌کردند. اما به راستی کدام راهکار صحیح است؟ اقتصاد امروز کشور با کدام مدل همخوانی بیشتری دارد؛ در کدام مدل، عزت مردم حفظ خواهد شد.
این نکته که مردم حتما به خرید کالاهای اساسی مدنظر در سبد تعریف شده از طرف دولت، اقدام کنند، بیشتر از اینکه مشکل را حل کند، به مشکلات موجود در زنجیره توزیع و طرف تقاضا آسیب وارد می‌کند؛ بسیاری از مردم روستا در حال حاضر، مرغ محلی دارند یا از طریق تخم‌مرغ محلی یا نانی که خود گندم آن را می‌کارند، ارتزاق می‌کنند؛ بنابراین در اولین مشکل موجود در سازوکار کالابرگ یا همان کوپن، علاوه بر گرفتن قدرت انتخاب کالاهای اساسی از مردم، مصرف بسیاری از خانوار روستایی نیز کانالیزه شده و به اقتصاد روستا و کشاورزی نیز ضربه جدی وارد می‌شود. از طرف دیگر با وجود وضعیت بسیار سخت تامین و توزیع کالاهای اساسی به دلیل وقوع جنگ روسیه و اوکراین و هشدارهای مربوط به وقوع قحطی، هر نوع مازاد کالایی به راحتی امکان صادرات وجود خواهد داشت.
به طور مثال مازاد تخم‌مرغ ایران طی هفته‌های اخیر، با پایین آوردن تعرفه‌های صادراتی و همچنین تعریف تعرفه‌های جدیدی ترجیحی در کشور مقصد، موجب شد طی هفته اخیر تنها پس از مدت کوتاهی از اتخاذ این سیاست تعرفه‌ای، حالا شاهد صادرات تخم‌مرغ به افغانستان نیز باشیم و تنها طی یک هفته 800 تن تخم‌مرغ به افغانستان صادر شده است و پس از این نیز با اعمال سیاست‌های جدید تعرفه ترجیحی با کشورهای همسایه، صادرات مازاد تولیدات کشاورزی بسیار افزایش خواهد یافت. نکته بسیار مهم در میان این است که ما در خرداد 1400 واردکننده تخم‌مرغ بودیم ولی با اصلاح یارانه کالاهای اساسی و حذف ارز 4200 تومانی و در ازای آن پرداخت یارانه نقدی به مردم، به صادرکننده تخم‌مرغ تبدیل شدیم.
نکته بسیار مهم دیگر تجربه چهار دهه اعطای یارانه مستقیم به مردم است که از لحاظ کاهش ضریب جینی و همچنین تحقق رفاه بیشتر برای مردم، مدل یارانه نقدی به مراتب بهتر از مدل کوپنی و یارانه‌ای آن است.
در مجلس نیز بحث مربوط به تعریف سازوکار کالابرگ از سر دغدغه درست به راه حل غلطی به نام کالابرگ رسیده است. مسئله این است که ارزش یارانه نقدی در برابر تورم حاصل از خلق پول بی‌ضابطه بانک‌ها، کاهش می‌یابد؛ پس برای یارانه مستقیم به مردم بهتر است که از جنس خود کالا و از طریق سازوکار کوپن الکترونیک به مردم بدهیم.
این استدلال در حوزه انرژی استدلال درستی است اما در حوزه کالاهای اساسی به دلیل ناهمگن بودن کالاها، قطع به یقین با توجه به تجربه‌های پیشین، موجب کاهش شدید کیفیت کالاهای در دسترس مردم از طریق کالابرگ خواهد شد.
بنابراین راهکار متناظر صحیح در این زمینه این است که تداوم پرداخت یارانه نقدی به جای کالابرگ الکترونیکی و افزایش سالانه این مبلغ جهت رفع نگرانی معادل قیمتی یک سبد مشخص کالایی در بازار آزاد است. با این راهکار نه تنها سازوکار فشل جدیدی به دولت و مردم تحمیل نمی‌شود بلکه مردم نیز از این اصلاح اقتصادی قطعا ذی‌نفع خواهند شد
در همین زمینه نمایندگان مجلس، کارشناسان اقتصادی و اعضای اتاق بازرگانی نیز نسبت به سازوکار کالابرگ و تکرار تجربه ناخوشایند کوپن هشدار داده بودند.
محمدرضا انصاری، عضو اتاق بازرگانی ایران در خصوص اعطای کالابرگ الکترونیک به تابناک اقتصادی گفت: در حال حاضر زیرساخت های اعطای کالابرگ در کشور وجود ندارد. اگر دولت به تعهداتش عمل کند، بهتر است که یارانه به صورت نقدی در اختیار خانوارها قرار بگیرد. ما تجربه ی فساد در کالابرگ یا همان کوپن را در کشورمان داشته ایم. به همین خاطر بهتر است یارانه به صورت نقدی در اختیار خانوارها قرار بگیرد تا در مورد هزینه کردن آن آزادی عمل داشته باشند. بهترین مسیر اعطای یارانه به مصرف کنندگان پرداخت نقدی است.
همچنین علی سعدوندی، کارشناس ارشد اقتصادی خاطرنشان کرد: همین که زمزمه ی ارائه ی یارانه به صورت کالابرگ الکترونیک مطرح می شود، نشانگر این است که ما از تجربیات گذشته درس نگرفته ایم و نشان می دهد که برنامه‌ی مدونی در این زمینه نداریم. کالا برگ الکترونیک مضرات زیادی دارد. ما باید یارانه را به خانوارها به صورت نقدی اختصاص بدهیم و این آزادی را برای آنها در نظر بگیریم که به صلاحدید خودشان آن را هزینه کنند.
آرش علوی عضو اتاق بازرگانی تهران نیز نسبت به کالابرگ ایرادات جدی مطرح کرده است و آن را در شرایط فعلی به هیچ وجه درست نمی‌داند. با سازوکار کالابرگ، خانواده‌هایی که تحت‌فشار باشند از فروش کالابرگ، بیمی نخواهند داشت. در این شرایط احتمال به وجود آمدن بازار سیاه وجود خواهد داشت. اصل این روش ایراداتی دارد. باید یارانه به‌صورت مستقیم به اقشار مختلف پرداخت شود و به مردم این آزادی را بدهیم که هر طور صلاح می‌دانند یارانه‌ی دریافتی را صرف کنند. پرداخت یارانه نقدی مناسب‌تر از روش کالابرگ است.