تثبیت هویت شیعی در دل سامرا؛ روایتی از دوران امام عسکری (ع)

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، دوران کوتاه امامت امام حسن عسکری (ع) نقطه عطفی در تاریخ تشیع بود، دورانی که با بحران‌های سیاسی، جدال‌های فکری و چالش مشروعیت همراه شد.

خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با دکتر زهرا نورایی، استاد دانشگاه و کارشناس تاریخ اسلام، به بررسی نقش مادر امام در دفاع از امامت، پاسخ‌های امام به شبهات معرفتی سامرا و انعکاس ولادت حضرت مهدی (عج) در منابع اسلامی پرداخته است.

چالش‌های فکری و معرفتی در سامرا

وقتی تاریخ اسلام را مرور کنیم، مشاهده می‌کنیم که امام حسن عسکری (ع) در سامرا با معضلات فکری و معرفتی گسترده‌ای مواجه بود. شما این چالش‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید و امام چگونه توانست در چنین شرایطی هویت فکری شیعیان را حفظ کند؟

شهر سامرا در دوران امام حسن عسکری (ع) یک مرکز بزرگ نظامی و سیاسی بود که در عین حال کانون مناظرات کلامی و جدال‌های فکری هم به شمار می‌رفت. حضور جریان‌های فکری گوناگون از معتزله و اشاعره گرفته تا زنادقه و صوفیان، فضایی به وجود آورده بود که جامعه اسلامی با بحران معرفتی عمیقی روبه‌رو شود. در چنین فضایی امام عسکری (ع) نه‌تنها باید از هویت شیعیان پاسداری می‌کرد، بلکه می‌بایست پاسخگوی شبهات گسترده‌ای هم باشد.

امام در این مسیر هم از طریق نگارش نامه‌ها و رساله‌ها و هم با پرورش شاگردان برجسته‌ای مثل ابوسهل نوبختی و احمد بن اسحاق، بنیان‌های فکری تشیع را تثبیت کرد. این افراد در واقع حلقه واسطه‌ای بودند که اندیشه‌های امام را به نسل‌های بعدی منتقل کردند و در دوران غیبت صغری نقش مهمی ایفا کردند.

یک موضوع مهم که در تاریخ به آن اشاره شده این است که در آن دوران برخی از مردم دچار افراط و تفریط‌هایی می‌شدند که آنها را از مسیر حق خارج می‌کرد. نقش امام برای هدایت مردم به سمت مسیر حق و صراط مستقیم چگونه ایفا می‌شد؟

همان طور که در سؤال اشاره کردید در آن دوران برخی از مردم دچار انحراف می‌شدند. در این اوضاع امام عسکری (ع) همواره بر عقلانیت دینی تأکید داشت و تلاش کرد شیعیان را در برابر افراط و تفریط‌های فکری حفظ کند.

برای مثال آن حضرت با صراحت در برابر غلوکنندگان ایستاد و با استدلال‌های عقلانی مرز بین ایمان صحیح و انحرافات فکری را تبیین کرد. این سیاست معرفتی امام سبب شد که تشیع، علی‌رغم فشارهای سیاسی و تبلیغی، انسجام خود را در سامرا و دیگر نقاط جهان اسلام حفظ کند.

نقش مادر امام عسکری (ع) در مواجهه با جعفر کذاب و معرفی امام زمان (عج)

یکی از بحث‌های مهم پس از شهادت امام حسن عسکری (ع)، ماجرای جعفر فرزند امام هادی (ع) است که در منابع شیعه با عنوان «جعفر کذاب» شناخته می‌شود. برخی پژوهش‌ها بر نقش مادر امام عسکری (ع) در مواجهه با فعالیت‌های سیاسی او تأکید کرده‌اند. توضیح دهید نقش مادر امام عسکری (ع) در این مقطع تاریخی چه بود و چگونه توانست نقشه‌های جعفر را خنثی کند؟

پس از شهادت امام حسن عسکری (ع) در سال 260 هجری، فضای سیاسی و اجتماعی شیعه به شدت ملتهب شد. جعفر، برادر امام عسکری (ع)، با سوء‌استفاده از این وضعیت تلاش کرد خودش را به عنوان وارث و رهبر جامعه شیعی معرفی کند.

او حتی با دستگاه عباسی هم هماهنگی‌هایی داشت تا بتواند به این هدف برسد. در چنین شرایط حساسی، نقش مادر امام عسکری (ع) بسیار کلیدی بود.

نام مادر امام چه بود و این نقش کلیدی را چطور ایفا کرد؟

مادر امام عسکری (ع) در منابع با اسم‌هایی مثل «حدیث» یا «سوسن» شناخته می‌شود. او اولین کسی بود که آشکارا از وجود فرزند امام عسکری (ع)، یعنی حضرت مهدی (عج)، سخن گفت و به نوعی حجت را بر خواص و اصحاب امام تمام کرد.

این اقدام نه تنها مانع موفقیت جعفر در ادعای رهبری شد، بلکه جامعه شیعی را به سمت پذیرش امامت فرزند خردسال امام عسکری (ع) هدایت کرد. اهمیت این موضع‌گیری به قدری بود که بسیاری از مورخان، آن را نقطه عطفی در تاریخ غیبت صغری می‌دانند.

نکته مهمتر آن است که مادر امام عسکری (ع) با استناد به وصیت‌نامه و شواهد معتبر، به گونه‌ای مرجعیت خود را تثبیت کرد و در حقیقت، به عنوان «امین اسرار اهل بیت (ع)» شناخته شد. این جایگاه به او امکان داد تا در برابر موج تبلیغات جعفر بایستد و مسیر صحیح را به شیعیان نشان دهد. به همین دلیل می‌توان گفت که اگر تدبیر و شجاعت او نبود، جامعه شیعی در برابر ترفندهای جعفر دچار بحران مشروعیت می‌شد.

تولد حضرت مهدی (عج) از نگاه مذاهب اسلامی

همان طور که اشاره کردید یکی از مباحث حساس و سرنوشت‌ساز، موضوع تولد حضرت مهدی (عج) است که در منابع مختلف مذاهب اسلامی بازتاب پیدا کرده است. بر اساس پژوهش‌های تاریخی، دیدگاه مذاهب اسلامی در این باره چگونه بوده است؟

مسئله تولد حضرت مهدی (عج) از همان ابتدا یکی از محوری‌ترین مباحث در تاریخ اسلام بوده است. در منابع معتبر شیعی، گزارش‌های فراوانی درباره ولادت ایشان در سال 255 هجری قمری در سامرا وجود دارد. بسیاری از اصحاب امام عسکری (ع) مانند حکیمه خاتون و عثمان بن سعید، به طور مستقیم شاهد این واقعه بودند و آن را روایت کردند. این نقل‌ها بنیان اعتقادی شیعه درباره امامت و مهدویت را شکل داد.

رویکرد اهل سنت در این باره چیست؟

در میان اهل سنت هم هرچند برخی مورخان با تردید به این موضوع نگریسته‌اند، اما نام و نسب حضرت مهدی (عج) در آثار برجسته‌ای مانند کمال‌الدین ابن‌صباغ مالکی و البرهان فی علامات المهدی (ع) متقی هندی ذکر شده است. حتی گروهی از علمای اهل سنت به صراحت تأکید کرده‌اند که مهدی موعود از نسل امام حسن عسکری (ع) خواهد بود و این مسئله را از جمله روایات متواتر دانسته‌اند.

البته باید توجه داشت که اختلاف نظرها بیشتر در زمینه «غیبت» و «ظهور» حضرت بوده تا اصل ولادت. بسیاری از منابع اهل سنت اصل ولادت را می‌پذیرند، اما درباره استمرار حیات آن حضرت دیدگاه‌های متفاوتی مطرح کرده‌اند.

این در حالی است که شیعه با استناد به روایات متواتر و شهادت‌های تاریخی، ولادت و غیبت را دو مرحله به هم پیوسته از حیات امام دوازدهم (عج) می‌داند.

بنابراین مطالعه تطبیقی دیدگاه‌ها نشان می‌دهد که اندیشه مهدویت، اگرچه در جزئیات میان مذاهب مختلف تفاوت دارد، اما به عنوان یک اصل مشترک اسلامی پذیرفته شده و همین موضوع، ظرفیت گفت‌وگو و همگرایی بیشتری میان مذاهب را فراهم می‌کند.

دستاورد بزرگ امام عسکری (ع)

با توجه به این مطالب، می‌توان گفت عصر امام حسن عسکری (ع) هم از جهت سیاسی و هم از منظر معرفتی، یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ تشیع بوده است. به نظر شما مهم‌ترین دستاورد امام در این دوره چه بود؟

بی‌تردید بزرگترین دستاورد امام حسن عسکری (ع)، آماده‌سازی جامعه شیعی برای ورود به دوره غیبت بود. امام به خوبی می‌دانست که پس از شهادت ایشان، شیعیان با بحرانی بی‌سابقه روبه‌رو می‌شوند و باید بتوانند بدون حضور مستقیم امام معصوم، مسیر هدایت را ادامه دهند. به همین دلیل ایشان با تدابیری هوشمندانه، زمینه‌های فکری، سیاسی و اجتماعی این دوران را فراهم کرد.

از یک طرف، امام با تثبیت جایگاه نمایندگان خاص مانند عثمان بن سعید، الگوی «نیابت» را برای دوران غیبت صغری پایه‌گذاری کرد. این اقدام موجب شد شیعیان در ارتباط با امام غایب، دچار سرگردانی نشوند و از طریق نواب اربعه، با امام در ارتباط باشند.

از طرف دیگر هم امام با تبیین خطوط معرفتی تشیع و مرزبندی با جریان‌های فکری انحرافی، بستر فکری لازم برای استمرار هویت شیعی را ایجاد کرد.

به همین دلیل می‌توان گفت که دوره امام عسکری (ع) مرحله‌ای بنیادین در شکل‌گیری هویت و انسجام شیعه است. اگر تدابیر آن حضرت و نقش‌آفرینی یاران خاص و خانواده ایشان نبود، شاید امروز تصویری متفاوت از تاریخ تشیع در دست ما بود و بسیاری حقایق تحریف شده بود.