ترور خاک / قانون حفاظت از خاک اجرایی می شود؟

در حال حاضر بین اندیشمندان جغرافیا اصطلاحی وجود دارد به نام «تروریست خاک» که در واقع خاک بر اثر عوامل مختلف به دست بشر ترور شده و آسیب های جدی دیده است.

به گزارشخبرنگار مهر، دو سوم زمین از آب پوشیده شده و یک سوم باقی مربوط به خاک است. اما این عدد مبنی بر اهمیت کمتر خاک نسبت به آب نبوده زیرا چالش هر یک، حیات موجودات کره زمین را با خطر جدی مواجه می‌کند. ما در کشور چقدر به این دو عامل بقا توجه داشته‌ایم؟

یکی از پارادوکس‌های حوزه کشت و کار کشور این است که در برگزاری همایش برای پاسداشت خاک در جایگاه دوم در بین کشورهای برگزارکننده ایستاده‌ایم اما در فرسایش خاک مقام اول را از آن خود کرده‌ایم. سال‌ها است جهان به درجه اهمیت خاک در کنار آب رسیده و الگوی کشت در کشورهای جهان اول مورد بازنگری قرار گرفته و اصلاح شده است. به گفته کارشناسان اگر 30 درصد مواد معدنی زمین در حوزه کشاورزی با برداشت انواع محصولات از بین رفت باید این مواد معدنی به همان میزان دوباره به زمین برگردانده شود؛ امری که در کشور ما مغفول مانده و امروز پدیده فقر زمین‌های کشاورزی معضلی در کنار خشکسالی شده است. خاک تا ابد حاصلخیز نخواهد ماند و توجه نکردن به این موضوع منجر به بیابان زایی می‌شود. نظام کشاورزی چقدر در زایش بیابان‌ها نقش دارد و با اصلاح الگوی کشت چقدر می‌تواند زمینه بیابان زدایی را فراهم کند؟ محمدعلی سیفی، پژوهشگر حوزه تاریخ و جغرافیا در این باره به مهر گفت: حفظ خاک فقط با اصلاح نظام کشاورزی انجام نمی‌شود امروز چالش خاک نیاز به عزم ملی و فراگیر در تمام گروه‌های مردمی و حاکمیتی دارد. در حال حاضر بین اندیشمندان جغرافیا اصطلاحی وجود دارد به نام «تروریست خاک» که در واقع خاک بر اثر عوامل مختلف به دست بشر ترور شده و آسیب‌های جدی به آن وارد شده است.

وی در ادامه با اشاره به آلودگی هوا افزود: در حال حاضر آلودگی هوا که به یکی از معضلات جدی کشور تبدیل شده خود بخشی از مشکلات خاک را به وجود آورده است زیرا این آلودگی طی بارش‌های اسیدی در خاک نفوذ می‌کند.

او گفت: وقتی این باران سنگ را از بین می‌برد به طور قطع به خاک هم صدمه می‌زند. در حال حاضر بیشتر کوه‌ها به سوی نوک تیزی در حال تغییر شکل هستند. یکی از دلایل این امر به باران‌های اسیدی بر می‌گردد.

تأثیر سموم بر حیات خاک

سیفی با بیان اینکه کودها و سموم شیمیایی از دیگر عوامل ترور خاک به شمار می‌روند، تصریح کرد: امروز در دنیا نسبت به میزان استفاده از این مواد شیمیایی حساسیت‌های زیادی وجود دارد.

این پژوهشگر جغرافیا در ادامه سخنان خود افزود: استخراج معادن هم مسئله‌ای دیگر است که آسیب آن در کنار استفاده از کودهای شیمیایی نیاز به مطالعه دارد. کوه‌ها تراش می‌خورند تا سنگ‌ها در نمای ساختمان‌ها مورد استفاده قرار گیرد؛ بدون اینکه اصول علمی در این سبک معماری مدنظر باشد.

تجدید حکیمانه حیات آب و خاک

سیفی با بیان اینکه خاک دارای میکروارگانیسم های بسیار ارزشمند است، یادآور شد: عدم مدیریت موجب از بین رفتن آنها شده و حیات خاک را در معرض خطر قرار می‌دهد. از همین رو در هفدمین کنگره علوم خاک ایران که سال گذشته برگزار شد (این کنگره هر دو سال یکبار برگزار می‌شود) موضوع حفاظت از خاک مورد تاکید قرار گرفت. بنابراین برای پیگیری موضوع عنوانی به نام «تجدد حکیمانه خاک و حکمروایی حکیمانه آب» انتخاب شد.

او گفت: پیرو این موضوع نیز باید اقداماتی انجام شود. تصویب و ابلاغ قانون حفاظت از خاک در سال 98 از آن جمله بود و دستورالعمل‌های اجرایی آن در حال تدوین است.

سیفی تاکید کرد: سال‌ها است از خاک بهره گیری می‌کنیم اما از آن پذیرایی مناسب نداشته‌ایم. بالاترین رتبه فرسایش خاک را در جهان داریم که مصیبتی بزرگ در کنار خشکسالی به شمار می‌رود بنابراین ضروری است امروز ساماندهی تجدید حیات خاک در دستور کار قرار گیرد و البته به جای جشن روز گرامیداشت خاک باید آئین عزا برگزار شود.

او خاطرنشان کرد: برای حفاظت از خاک نیاز به اتحاد وسیع مردم و عزم جدی ملی است. در این باره نخست باید تمام خاک‌های کشور شناسنامه داشته باشند. البته صدور شناسنامه با آزمایش دقیق شدنی است که تمام ضعف‌های خاک احصا شود.

ضرورت کشت آگاهانه

این پژوهشگر گفت: تمام ضعف‌ها و توانمندی‌ها باید شناسایی شود تا کشت محصولات با برنامه‌ای مدون صورت گیرد. امروز کشت آگاهانه ضروری است که در گرو شناخت خاک و مقدار مصرف آب اصولی قابل پیگیری است.

سیفی بیان کرد: خاک هم مواد غذایی خاص خود می‌طلبد مواد مغذی میوه‌ها در واقع از دل خاک کسب می‌شود؛ بنابراین شناسنامه خاک در گرو تلاش وسیع تمام مردم و به ویژه اندیشمندان علوم جغرافیاست.

او گفت: آزمایشگاه‌ها بخش‌هایی هستند که می‌توانند کمک کنند تا به تقویت خاک بپردازیم. امروز کِشته‌های سبزی وجود دارد که کوددهی می‌کنند و منجر به تقویت زمین می‌شوند. تاکید می‌شود نظام کشاورزی ما باید در عملکرد خود پارامترهای بسیاری را رعایت کند.

ضرورت جامعه نگری در نظام بهره مندی خاک و آب

سال‌ها است عنوان می‌شود صیفی جات از جمله هندوانه بسیار آب بر بوده و با توجه به بحران آب و خشکسالی موجود کشور نباید در داخل کشت شود. همچنین به گندم و برنج هم اشاره می‌شود که به لحاظ امنیت غذایی از کالاهای کلیدی بوده و نان قوت قالب جامعه ایرانی است. در مقابل برخی از کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی عنوان می‌کنند با توجه به آخرین تحقیقات انجام شده هندوانه به آب زیادی نیاز ندارد. فریبرز عباسی، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه متوسط آب مصرفی هندوانه فقط 4700 متر مکعب در هکتار است، گفت: کل آب مصرفی برای کشت هندوانه در کشور کمتر از 500 میلیون مترمکعب است که نسبت به 70 میلیارد متر مکعب آب مصرفی در بخش کشاورزی عدد بزرگی نیست. سیفی در این باره اظهار کرد: بحران آب و خاک با عنوان‌های موردی از بین نمی‌رود. جامعه نگری در نظام بهره مندی از زمین و آب لازم است. در حوزه آب، آب آبی، آب سبز و آب خاکستری داریم. در مصرف هم آب مجازی و آب مخفی قابل پیگیری است.

هدررفت آب مخفی

این پژوهشگر جغرافیا درباره مصرف آب مخفی در محصولات و کالاها توضیح داد: پوشاک که روزانه استفاده می‌شود حتی اگر پارچه آن از مواد پتروشیمی و از الیاف مصنوعی باشد برای هر یک کیلو مواد پتروشیمی به دو لیتر آب نیاز است. یا تولید هر یک کیلو آهن 32 کیلو آب مصرف می‌شود.

او ادامه داد: همین البسه اگر از جنس پنبه باشد حجم مصرفی آب آن متفاوت می‌شود. همچنین برقی که در کارخانجات تولیدی برای ساخت محصولات مورد استفاده قرار می‌گیرد در این رسته است. شاید آب مصرفی در این کالاها دیده نشود که به آب مخفی از آنها نام برده می‌شود اما به هر حال حجمی آب برای تولید و ساخت آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آب مجازی و الگوی کشت

سیفی درباره آب مجازی هم گفت: هندوانه بین 80 تا 90 درصد آن آب است. هر جامعه‌ای به انواع میوه‌ها نیاز دارد. مسئله در تولید کردن و نکردن محصولات نیست. در جهان و در کشورهای صنعتی توجه ویژه به سیستم کشت محصولات کشاورزی شده است. این کشورها با اصلاح الگوی کشت خطر فقر خاک و خشکسالی را کاهش داده‌اند. اما در کشور ما یک سال با مازاد گوجه فرنگی مواجه ایم و در سال دیگر با سیب زمینی مازاد. این چالش به این اصل بر می‌گردد که ما در ایران الگوی کشت نداریم. البته نباید فراموش کرد اصلاح الگوی مصرف نیز ضروری است. به عنوان مثال می‌توان به جای برنج، سیب زمینی را در سفره خانوارها جایگزین کرد. اقلام خوراکی در سیستمی نظام مند می‌توانند جایگزین هم شوند تا الگوی کشت در اجرا اصلاح شود.

او گفت: سیستم تغذیه بشر بسیار متنوع است. انواع پروتئین حیوانی و پروتئین گیاهی وجود دارد که بهره گیری از آنها در دنیا دارای اصول و قانون است.

ضایعات و خطر فرسایش

سیفی با بیان اینکه 30 تا 35 درصد از محصولات تبدیل به ضایعات می‌شود، گفت: این پسماندهای تر خود منجر به آلودگی‌های زیست محیطی شده و به معضل فرسایش خاک دامن می‌زند. بنابراین در مسئله خاک و آب باید نقطه به نقطه مطالعه و برنامه ریزی داشت.

او با تاکید بر جامعه نگری در حوزه کشاورزی ادامه داد: جامعه نگری در تولید، فرآوری، حمل و نقل و مصرف بهینه و اصولی ضروری امروز زندگی بشر است. در حال حاضر در جامعه میلیون‌ها نفر سو تغذیه دارند و میلیون‌ها نفر هم مشکل اضافه وزن؛ چرا بشر با چنین معضلاتی رو به رو است؟

حمل و نقل غیراصولی و هدر رفت محصولات

این پژوهشگر جغرافیا در بخشی دیگر از سخنان خود به خودروهای حمل این محصولات اشاره و خاطرنشان کرد: امروز برای جابجایی گندم ماشین‌ها استاندارد نبوده و در هنگام حمل بار، گندم‌های زیادی از بین می‌رود و به عنوان ضایعات از چرخ مصرف خارج می‌شود. یا وقتی همین گندم به آرد تبدیل می‌شود سبوس آن جدا شده و جز ضایعات می‌شود. هنگام پخت هم بخشی دیگر در تنور نانوایی سوزانده و از بین می‌رود، در مصرف هم دورریز نان در جامعه ایرانی بالاست. بنابراین برای حفاظت از خاک و مدیریت میزان مصرف آب باید از کاشت تا مصرف اصلاحاتی انجام شود.

سخن پایانی

در حال حاضر پویشی تحت عنوان «همت سبز برای تولید اکسیژن» در حال انجام است که تجدید حیات حکیمانه در حوزه خاک یکی از بخش‌های آن می‌شود. اگر در بهره برداری از آب و خاک مدیریت درستی انجام شود زمینه رشد اقتصادی شده و فقر اجتماعی به نوعی ریشه کن می‌شود.