تغییرات بی‌پایان ستادها در معاونت علمی؛ این روند معقول است؟
با ادغام ستاد زیست فناوری و سلامت در معاونت علمی به نظر می‌رسد معاونت علمی قصد دارد ستادهای خود را کاهش داده و به روال سابق بازگردد؛ یک سؤال اساسی این است که آیا در هر دوره با سلیقه‌های دولت‌های مختلف، شاهد افزایش و کاهش این ستادها خواهیم بود؟
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از سال‌های گذشته نقش مهمی در توسعه فناوری و نوآوری در کشورمان ایفا کرده است.
این معاونت، به ویژه در دوره‌های مختلف مدیریتی، با تغییرات ساختاری مواجه بوده است. یکی از مهم‌ترین این تغییرات، تعداد ستادهای تخصصی زیرمجموعه معاونت علمی است که در دوره‌های مختلف افزایش و کاهش یافته است. حالا با انتصاب دکتر افشین به عنوان معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، صحبت از بازگشت به ساختار سابق و کاهش تعداد ستادها به میان آمده است!
در دوران سکانداری آقای ستاری بر معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، یک مرکز با عنوان ستاد توسعه فناوری‌های راهبردی با 11 ستاد وجود داشت.
اما در دوره آقای دکتر دهقانی فیروزآبادی، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری شاهد گسترش چشمگیری در تعداد ستادهای تخصصی بودیم. در این دوره، دو مرکز با عنوان "مرکز توسعه فناوری‌های راهبردی" و "مرکز توسعه اقتصاد دانش‌بنیان" ایجاد شده است که 8 ستاد ذیل مرکز فناوری‌های راهبردی و 11 ستاد ذیل مرکز توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ایجاد شد.
مجموعه‌های نوآور مردم‌نهاد در معاونت علمی ایجاد شدفهرست ستادهای جدید توسعه فناوری‌های راهبردیِ معاونت علمی دوران آقای دهقانی به شرح ذیل دسته‌بندی و نهایی شد:
- ستاد توسعه فناوری‌های اپتیک و کوانتوم
- ستاد توسعه فناوری‌های اتصال‌پذیری و ارتباطات
- ستاد توسعه فناوری‌های زیستی و پزشکی دقیق (ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیاد با حفظ ساختار ذیل این ستاد فعالیت خواهد کرد)
- ستاد توسعه فناوری‌های مواد و ساخت پیشرفته
- ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی
- ستاد توسعه فناوری های مالی و حکمرانی
- ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو
- ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی و رباتیک
با توجه به ارتقاء ساختار سازمانی معاونت علمی فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان و با هدف شتابدهی نوآروی‌های فناورانه در زنجیره‌های بزرگ اقتصادی، توسعه فرصت‌های سرمایه‌گذاری در اقتصاد دانش‌بنیان، حمایت از توسعه بازار محصولات فناورانه، ایجاد زمینه شکل گیری ابَربازیگران فناوری و نهایتاً افزایش سهم دانش‌بنیان‌ها در تولید ناخالص ملی و بهبود تراز تجاری کشور، فهرست ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در معاونت علمی به شرح ذیل دسته‌بندی و نهایی شد:
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان انرژی
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان حمل و نقل و فضایی
- ستاد توسعه اقتصاد دیجیتال
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان سلامت
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان غذا و کشاورزی
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان آب، اقلیم و محیط زیست
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ماشین‌سازی و تجهیزات صنعتی پیشرفته
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معدن و صنایع فلزی
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان گیاهان دارویی و طب سنتی
- ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان عمران و ساختمان
این گسترش به منظور تمرکز بیشتر بر حوزه‌های تخصصی‌تر و حمایت گسترده‌تر از پروژه‌های دانش‌بنیان و نوآورانه در حوزه‌های مختلف صورت گرفت. افزایش تعداد ستادها، اگرچه توانست زمینه‌ساز رشد بیشتر برخی از حوزه‌ها باشد اما از سوی دیگر مشکلات مدیریتی و بودجه‌ای نیز به همراه داشت.
گسترش ستادهای علمی و فناوری، از یک سو امکان ارائه حمایت‌های تخصصی و هدفمند را در حوزه‌های مختلف مانند نانو، بایو، هوش مصنوعی، صنایع پیشرفته، کشاورزی، سلامت و... فراهم کرد. ستادهای جدید در این دوره، تلاش داشتند تا به طور اختصاصی در هر یک از این حوزه‌ها تمرکز کرده و با همکاری نخبگان، پژوهشگران و شرکت‌های دانش‌بنیان، توسعه علمی و فناورانه کشور را تسریع کنند.
نکته مهمی که جزو شعارهای آقای دهقانی فیروزآبادی نیز بود موضوع مهم "اقتصاد دانش‌بنیان" بود. دهقانی معتقد بود ما دوران خوبی را در گذشته سپری کردیم و حالا وقت آن است که به اقتصاد دانش‌بنیان به صورت ویژه بپردازیم و ماحصل آن نیز تشکیل 11 ستاد اقتصاد دانش‌بنیان بود.
اما از سوی دیگر، افزایش تعداد ستادها موجب ایجاد برخی چالش‌های مدیریتی نیز شد. تعدد ستادها نیازمند منابع مالی بیشتر و مدیریت پیچیده‌تر بود. هر ستاد نیازمند بودجه، نیروی انسانی و تجهیزات کافی برای عملکرد مؤثر خود است. در شرایط اقتصادی کشور و محدودیت‌های مالی دولت، این افزایش تعداد ستادها گاهی باعث پراکندگی منابع و کاهش کارایی در برخی حوزه‌ها شد.
بازگشت معاونت علمی به روال گذشته
با روی کار آمدن دکتر افشین به عنوان معاون جدید علمی و فناوری ریاست جمهوری، تغییراتی در رویکرد معاونت مشاهده شده است. یکی از اصلی‌ترین این تغییرات، تصمیم به بازگشت به ساختار پیشین و کاهش تعداد ستادهای علمی و فناوری به 7 یا 8 ستاد است که نخستین جرقه آن نیز با انتصاب دکتر مصطفی قانعی به عنوان دبیر ستاد زیست فناوری، سلامت و فناوری‌های پزشکی زده شد.
در دوره آقای ستاری این ستاد با همین عنوان فعالیت می‌کرد که بعد از روی کار آمدن آقای دهقانی زیست فناوری و سلامت از یکدیگر تفکیک شده و به دو ستاد مجزا تبدیل شدند.
احتمالاً نگاه دولت جدید آن است که تعدد ستادها نه تنها موجب پراکندگی منابع شده، بلکه در برخی موارد منجر به همپوشانی و تکرار وظایف نیز شده است. شاید تمرکز بر تعداد محدودتری از ستادها که اولویت‌های اصلی کشور را پوشش دهند، می‌تواند به بهبود کارایی و بهره‌وری منجر شود. کاهش تعداد ستادها به معنای کاهش اهمیت موضوعات علمی و فناورانه نیست، بلکه برعکس، هدف این است که منابع به‌صورت بهینه‌تری مدیریت شده و به حوزه‌های اولویت‌دار تخصیص یابد.
البته برخی از کارشناسان بر این باورند که این تصمیم می‌تواند منجر به کاهش حمایت از حوزه‌های علمی و فناوری کمتر شناخته شده شود. آنها معتقدند که هرچند تمرکز بر حوزه‌های کلیدی و اولویت‌دار مهم است، اما نباید از توجه به سایر حوزه‌های نوظهور نیز غافل شد. این منتقدان هشدار می‌دهند که کاهش تعداد ستادها می‌تواند به معنای کاهش توجه به برخی از این حوزه‌ها و از دست رفتن فرصت‌های پیشرفت باشد.
"هوش مصنوعی" مورد تاکید مقام معظم رهبری هم قربانی بازگشت به عقب معاونت علمی؟
در تغییرات پیش‌روی معاونت علمی احتمال ادغام یا حذف "ستاد هوش مصنوعی" معاونت علمی نیز وجود دارد؛ این در حالی است که در سال‌های اخیر، با تأکیدات مقام معظم رهبری و تلاش‌های دکتر دهقانی فیروزآبادی، شاهد شکل‌گیری و تقویت زیرساخت‌های هوش مصنوعی در کشور بوده‌ایم.
تشکیل ستاد هوش مصنوعی معاونت علمی در دولت گذشته، گامی مهم در جهت توسعه این فناوری راهبردی بود. همکاری تنگاتنگ این ستاد با سازمان ملی هوش مصنوعی ایران، به عنوان یک نقطه قوت در پیشبرد اهداف ملی در حوزه هوش مصنوعی شناخته می‌شود.
حذف یا ادغام ستاد هوش مصنوعی می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری برای این حوزه حیاتی داشته باشد. شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه هوش مصنوعی که برای دریافت حمایت‌های لازم به معاونت علمی وابسته هستند، با حذف این ستاد با چالش‌های جدی مواجه خواهند شد.
کارشناسان این حوزه معتقدند که حداقل انتظار از مسئولان، تقویت ستاد هوش مصنوعی معاونت علمی است. وجود یک ستاد قوی و مستقل در این معاونت، می‌تواند به عنوان یک پل ارتباطی موثر بین بخش خصوصی و دولتی عمل کرده و از این طریق، به توسعه و تجاری‌سازی محصولات و خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی کمک شایانی کند.
در شرایط کنونی که رقابت جهانی در حوزه هوش مصنوعی به شدت افزایش یافته است، هرگونه اقدامی که منجر به تضعیف جایگاه ایران در این عرصه شود، خساراتی را به دنبال خواهد داشت. بنابراین بهتر است با در نظر گرفتن اهمیت حیاتی هوش مصنوعی برای آینده کشور، از هرگونه تصمیم‌گیری که منجر به تضعیف زیرساخت‌های این حوزه شود، خودداری شود.
اما در پایان باید بگوییم حامیان این تصمیم (ادغام ستادهای معاونت علمی) معتقدند که تمرکز بر ستادهای محدودتر و کلان‌تر می‌تواند از پراکندگی منابع جلوگیری کند و به بهبود کارایی منجر شود.
تصمیم دکتر افشین برای کاهش تعداد ستادهای علمی و فناوری معاونت ریاست جمهوری به‌طور قطع یک تغییر مهم در سیاست‌های علمی کشور است. این تصمیم با هدف بهبود کارایی و مدیریت منابع صورت گرفته است و می‌تواند به بهبود وضعیت علمی و فناورانه کشور کمک کند اما همان‌طور که گفتیم، این تغییرات با چالش‌هایی نیز روبه‌رو است و نیاز به دقت و برنامه‌ریزی بیشتری دارد تا از آسیب‌های احتمالی به حوزه‌های مختلف علمی جلوگیری شود.
