توسعه تجهیزات آزمایشگاهی با توان فناوران
انسان خردمند از ابتدای زیستش در روی کره زمین، می‌دانست که برای رفع نیازهایش به ابزارها و وسایل وابسته است، به‌همین‌دلیل دوره به دوره ابزارهای موردنیاز بشر پیشرفت کرد. نیاز به لوازم آزمایشگاهی به‌عنوان ابزارهایی که برای انجام آزمایش‌ها و تجزیه‌وتحلیل علمی استفاده می‌شوند، در طول تاریخ شیمی و علوم مرتبط به آن شکل‌گرفته است.
از زمان باستان، انسان‌ها به‌دنبال راه‌هایی برای درک و تفهیم خواص مواد و ترکیبات مختلف بوده‌اند. با افزایش دانش و توسعه علمی، نیاز به ابزارهای دقیق‌تر و مناسب‌تر برای آزمایش و بررسی مواد به‌مرور افزایش یافت. در دوران قرون‌وسطی و رنسانس، پژوهشگران و دانشمندان از لوازم ساده‌ای مانند: قیف‌ها، شیشه‌ها و برخی ابزارهای دستی برای انجام آزمایش‌ها استفاده می‌کردند. با پیشرفت علم و تکنولوژی در قرن‌های 17 و 18، نیاز به لوازم آزمایشگاهی پیچیده‌تر و دقیق‌تر احساس شد. گفتنی است، سیر تکامل وسایل آزمایشگاهی در طول زمان، یک فرآیند پیچیده و پیوسته بوده است. از آغاز تاریخچه علم آزمایشگاهی تا به امروز، تکنولوژی و ابزارهای استفاده‌شده در آزمایشگاه‌ها به‌طورقابل‌توجهی تغییر کرده‌اند. به‌گفته برخی مسئولان در کشور نیز می‌توانیم در زمینه ساخت تجهیزات و مواد آزمایشگاهی و پزشکی حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشیم. پیش از این برای تامین تمام ابعاد تجهیزات آزمایشگاهی، وابستگی زیادی به کشورهای دیگر داشتیم، بنابراین امروزه می‌توان روی توان دانش‌بنیان‌ها برای عبور از چالش‌های آزمایشگاهی و تجهیزات‌پزشکی حساب باز کرد. گزارش امروز صمت درباره یک دستاورد فناورانه در عرصه پزشکی که چالش اصلی آن دسترسی به کیت‌های تشخیصی و دیگر معضلات صنعت آزمایشگاهی کشور به‌ویژه در زمینه تشخیص کمبود فاکتور 13 بود، پرداخت.
تاریخچه تجهیزات آزمایشگاهی در ایران
در ایران هم تجهیزات آزمایشگاهی همزمان با ورود مدرنیته به ایران و تغییر ساختار صنایع ما در اوایل سده 1300 هجری شمسی آغاز شد. دوران جنگ‌های جهانی برای ایران با تغییرات عمده در ساختار صنعت، دانشگاه و سیاست‌های کلی کشور همراه بود و در همین زمان بود که کم‌کم پای آزمایشگاه‌های تخصصی به کشورمان باز شد.
با این وجود، تا جایگزین شدن نمایندگان خارجی در بازار ایران و قدرت گرفتن تولیدکنندگان داخلی، هنوز مسیری طولانی و ناهموار در پیش بود. به‌همین‌دلیل است که حتی بزرگ‌ترین تولیدکنندگان داخلی لوازم آزمایشگاه به زحمت 50 سال سابقه کار دارند و هنوز هم در حال تلاش برای تامین کامل نیاز داخلی هستند، گرچه برخی تلاش کرده‌اند به بازارهای بین‌المللی هم پا بگذارند.
تهیه داروهای ضدسرطان برپایه ترکیبات محلول در آب
امروزه سرطان یکی از چالش‌برانگیزترین بیماری‌ها برای جوامع بشری است. متاسفانه گسترش سریع این بیماری در جهان و کشورمان، دانشمندان را بیش از گذشته متوجه پیگیری راه‌حل‌های درمانی این بیماری کرده است. شاید بتوان گفت کشف و تهیه داروهای ضدسرطان مناسب و گزینش‌پذیر برای انواع سرطان‌ها، از نیازهای اساسی بشر محسوب می‌شود. یکی از جدیدترین دستاوردهای پژوهشگران ایرانی با حمایت بنیاد علم ایران، درباره یافتن راه‌حل درمان سرطان پژوهشی، با عنوان «سنتز، شناسایی و فعالیت بیولوژیکی کمپلکس‌های فلزی سنتزشده با لیگاندهای جدید برپایه تیوسمی کابازون‌های فلوئورسنت» نوشته سیما فیضی‌پور است که هدف آن تهیه داروهای ضدسرطان مناسب با فلزات سبک و کم‌خطر با توانایی دنبال‌کردن در سیستم‌های بیولوژیک انسان است.
وی در گفت‌وگو با صمت درباره این پژوهش یادشده گفت: تیوسمی‌کاربازون‌ها (نوعی ترکیب شیمیایی) به‌علت داشتن ظرفیت درمانی و خواص دارویی ارزشمند، علاقه بسیاری از شیمیدان‌های دارویی را به خود معطوف کرده‌اند، چراکه کاربرد این ترکیبات شیمیایی به‌عنوان دارو گسترده است، زیرا آنها یک طیف عظیم از فعالیت‌های بیولوژیکی شامل ضدسرطان، ضدتومور، ضدباکتری، ضدقارچ، ضدمالاریا و ضد HIV را از خود نشان می‌دهند.
به‌گفته وی، DNA یک هدف برای بسیاری از درمان‌های سرطانی و ویروسی است. تلاش برای درمان سرطان و پیدا کردن راه‌های مناسب و کم‌عوارض برای رهایی بشر از این بیماری، در اولویت فعالیت تحقیقاتی پژوهشگران قرار دارد.
فیضی‌پور بااشاره به اهداف این طرح گفت: هدف اصلی این پژوهش، تهیه داروهای ضدسرطان برپایه ترکیبات محلول در آب و دارای فلزات کم‌خطر برای انسان بوده و هدف فرعی به‌دست‌آوردن مکانیسم عمل دارو و نحوه جذب و توزیع آن داخل سلول‌ها است.
وی درباره معضلات پژوهشی به‌ویژه در زمینه درمان گفت: تهیه مواد اولیه و کیت‌های موردنیاز طرح، زمان زیادی گرفت، چراکه تمامی این مواد، وارداتی هستند و فرآیند سخت و دشواری برای دسترسی به آنها وجود دارد.
همچنین، افزایش نرخ دلار و هزینه‌های زیاد طرح هم از دیگر چالش‌های موجود است. این دشواری‌ها در تهیه تجهیزات آزمایشگاهی یکی از اساسی‌ترین معضلاتی است که بی‌شک هر پژوهشگر در عرصه پزشکی کم و بیش با آن مواجه شده است و لزوم تامین این تجهیزات به‌شدت احساس می‌شود.
کمبود تجهیزات داریم
متاسفانه در منطقه خاش واقع در استان سیستان و بلوچستان به‌ازای هر 500 نفر، یک نفر مبتلا به بیماری کمبود فاکتور 13 است و حدود 3 درصد جامعه ناقل این بیماری هستند. به‌طورکلی این موضوع حاکی از شیوع بسیار بالای بیماری در این منطقه و در کشور دارد. این در حالی است که در کشور تنها 2 آزمایشگاه دارای تجهیزات پیشرفته بیماری‌های این‌چنینی و تشخیص هموفیلی وجود دارد که موردقبول وزارت بهداشت است.
یکی درمانگاه جامعه هموفیلی و دیگری سازمان انتقال خون است که آزمایش‌های تخصصی انجام می‌دهد و فقط در تهران این خدمات ارائه می‌شود.
اکبر درگلاله، متخصص هماتولوژی و عضو کمیته بین‌المللی ترومبوز و هموستاز، در گفت‌وگو با صمت درباره اصلی‌ترین چالش‌ها در زمینه آزمایشگاه‌های تشخیص و درمان هموفیلی در کشور گفت: بیماران هموفیلی طی سال‌های اخیر به‌ویژه با شروع تحریم‌ها با چالش‌های جدی در حوزه تشخیص و درمان مواجه شدند، همچنین دسترسی به بسیاری از داروها به‌ویژه داروهای نوترکیب کاهش یافت و بسیاری از بیماران دچار آسیب ناشی از این کمبود شدند، حتی دسترسی به برخی داروهای نوترکیب تولید داخل هم، دچار اختلال شد.
وی افزود: علاوه بر این، در بخش تشخیص هم باوجود رشدی که آزمایشگاه‌های تخصصی در سال‌های اخیر داشتند، دچار کمبود قابل‌توجه تجهیزات هستیم. آزمایشگاه‌های تخصصی در زمینه بیماری‌های خونریزی‌دهنده بسیار اندک هستند که در بیشتر مواقع یک آزمایشگاه واحد در کشور فعال است که آن هم پوشش‌دهنده همه تست‌های حوزه ترومبوز و هموستاز نیست. با ظهور درمان‌های جدید بیماران هموفیلی، نیازمند استفاده از روش‌های نوین آزمایشگاهی هستیم و کشور باید با بهره‌گیری از متخصصان این بخش، خود را با تجهیزات روز جهانی همراستا کند.
کاملا به خارج وابسته‌ایم
درگلاله ضمن ارزیابی شرایط تشخیص این بیماری در کشور گفت: هرچند تشخیص بیماری‌های خونریزی‌دهنده ارثی یا به‌زبان ساده هموفیلی در کشور در حال انجام است، اما باید اعتراف کرد که باوجود تمام رشدی که در سال‌های اخیر داشته‌ایم، تعداد مراکز و آزمایشگاه‌هایی که می‌توانند به بیماران هموفیلی در بخش تشخیص خدمات‌رسانی کنند، بسیار اندک است. متاسفانه ایران در تجهیزات تشخیصی در هموفیلی کاملا وابسته به واردات است و این موضوع درباره کیت‌های تشخیصی هم صدق می‌کند.
به‌گفته درگلاله، طی سال‌های اخیر حتی دسترسی به همین کیت‌ها و تجهیزات تشخیصی وارداتی نیز دچار چالش‌های عمده‌ای شده است که نیاز به سرمایه‌گذاری داخلی و همچنین برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب‌های ناشی از مشکلات واردات تجهیزات و کیت‌های آزمایشگاهی دارد.
صحبت جان در میان است
این پژوهشگر بااشاره به اینکه نقش دانش‌بنیان‌ها در کاهش هزینه درمان بیماران مبتلا به هموفیلی گفت: به‌طورقطع سرمایه‌گذاری روی مسائل علمی، نتایج ارزنده‌ای در پی خواهد داشت. در حال حاضر هم برخی شرکت‌های دانش‌بنیان اقدام به تولید داروهای موردنیاز بیماران هموفیلی کرده‌اند، هرچند با شروع تحریم‌ها این شرکت‌ها نیز دچار مشکل شدند. با این وجود، در کنار اولویت قرار دادن بحث سلامت بیماران هموفیلی در گام نخست، باید سرمایه‌گذاری‌های داخلی را در راستای بومی‌سازی محصولاتی که کشور توان تولید آنها را دارد نیز، مدنظر قرار داد.
عضو کمیته بین‌المللی ترومبوز و هموستاز ادامه داد: با این وجود، نباید سرمایه‌گذاری در حوزه بومی‌سازی باعث شود که بیماران حتی در دسترسی به داروهای خارجی دچار مشکل شوند. زیرا بحث دارو در هموفیلی، بحث جان است و هر خونریزی ناشی از کمبود دارو می‌تواند موجب مرگ بیمار شود، بنابراین سلامت بیمار باید در اولویت باشد.
به‌گفته درگلاله، هرچند در بخش درمان، برخی شرکت‌های دانش‌بنیان ورود کرده‌اند و داروهای به‌نسبت خوبی هم تولید شده است، اما در حوزه تجهیزات تشخیص و کیت‌های تشخیصی ما هنوز در ابتدای راه هستیم و نیاز به سرمایه‌گذاری زیاد بر شرکت‌های دانش‌بنیان وجود دارد.
کار از دست دولت ساخته است
وی بااشاره به فرآیند تولید کیت‌های تشخیصی تاکید کرد: پیش‌تر هم اشاره شد که ایران بالاترین آمار جهانی کمبود فاکتور 13 را دارد، اما تمام کیت‌های تشخیصی برای این بیماری وارداتی هستند، بنابراین نیاز به تولید داخل به‌شدت احساس می‌شود. ناگفته نماند که تولید کیت‌های تشخیصی نیاز به دانش، وقت و زمان زیادی دارد و تنها با پشتیبانی دولت می‌توان این مسیر را شروع کرد و با موفقیت به‌پایان رساند. چند متخصص باتوجه به این نیاز وارد این بخش شده و کیت‌هایی هم در بخش تشخیص بیماری هموفیلی تولید کرده‌اند. نظیر کیت تشخیص کمبود فاکتور 13 که در مرحله آزمایشگاهی تولید شده است و در حال پیگیری برای تولید انبوه آن هستیم.
هموفیلی اکتسابی هم داریم
این پژوهشگر گفت: در کنار تمام بیمارانی که تحت‌عنوان بیماران هموفیلی مادرزادی یا اختلالات خونریزی‌دهنده ارثی در کشور شناخته می‌شوند، چندین برابر بیمار مبتلا به هموفیلی اکتسابی هم در کشور داریم که دچار خونریزی‌های ناشی از کمبود بسیاری فاکتورهای انعقادی یا اختلالات اکتسابی در پلاکت می‌شوند؛ باید امکانات تشخیصی در آزمایشگاه‌های کشور به‌گونه‌ای باشد که این بیماران را نیز پوشش دهد.
سخن پایانی
از آنجایی که این صنعت در کشورمان با همکاری برندهای خارجی آغاز شده است، هنوز وابستگی در طراحی و ساخت به این تولیدکنندگان بین‌المللی دیده می‌شود و بنابراین کمتر برند داخلی را می‌توان پیدا کرد که استقلال کامل از همتایان خارجی خود داشته باشد. این موضوع به‌ویژه درباره مواد اولیه مصداق دارد و عمده مواد اولیه موردنیاز برای تولید وسایل آزمایشگاهی وارداتی هستند. علت اینکه نرخ تمام‌شده این محصولات نیز اغلب بالاست و به این نکته برمی‌گردد. به‌گفته برخی تحلیلگران اقتصادی در سمت دیگر، چالش عدم‌سودآوری مناسب را داریم. ایران تحت‌تحریم‌های شدید بین‌المللی است و بدون پا گذاشتن به عرصه‌های جهانی، بازار برای بسیاری از برندهای نوظهور و جوان محیط رقابتی سنگینی به‌حساب می‌آید. به‌ویژه اگر شرکت موردنظر در یک حوزه مشخص وارد رقابت شده باشد و تولیدات متعددی عرضه نکند، بدون حضور در بازارهای خارجی شانس موفقیت پایینی دارد. گفته می‌شود که با حمایت نهادهای مسئول می‌توان این مشکلات را حل کرد و طرح‌هایی مثل دانش‌بنیان در همین مسیر قدم می‌گذارند، اما بسیاری از این طرح‌ها به دلایل مختلف قادر نیستند این صنعت را در ایران به‌شکل موثر تحت‌حمایت خودشان بگیرند. نتیجه این است که گرچه بسیاری از این فعالان اقتصادی می‌توانند نیازهای داخل را کم و بیش برطرف کنند، اما چون سقف فعالیت‌های‌شان به‌مراتب کوتاه‌تر از سقف ظرفیت کاری آنهاست و رشد چندانی را تجربه نمی‌کنند.