توسعه روی مدار همکاری

سال 1403 سالی بود که ایران توانست در روابط تجاری با اکثر کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) تراز تجاری مثبتی ثبت کند. در حالت عادی و در اقتصاد سالم، تراز تجاری مثبت نشانه خوبی محسوب می‌شود و قدرت صادرات و درآمدزایی کشور را نشان می‌دهد، اما اگر دلیل آن کاهش واردات محصولات ضروری باشد، زنگ خطر رکود اقتصادی یا مشکلات ساختاری است. تراز تجاری مثبت همان‌قدر که نشان از فروش بیشتر کالا به سایر کشورها است، از ضعف تقاضا داخلی نیز حکایت دارد. داده‌های رسمی نشان می‌دهد که کشورهای همسایه و آسیای میانه، به خصوص افغانستان و پاکستان، سهم عمده ای در افزایش صادرات غیرنفتی ایران داشته اند. با این حال، تجارت ایران با ترکیه به دلیل واردات بالای کالاهای مصرفی و صنعتی از این کشور، تراز تجاری منفی قابل توجهی را رقم زده است.

فرصت ها و چالش های پیش روی اقتصاد ایران

سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به عنوان یک نهاد منطقه ای متشکل از کشورهای ایران، ترکیه، پاکستان، افغانستان و چند کشور آسیای میانه، هدف خود را تسهیل همکاری های اقتصادی و تجاری و ارتقای توسعه پایدار منطقه ای قرار داده است. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی، منابع طبیعی، موقعیت آب وهوایی و ظرفیت تولیدی، نقش کلیدی در این سازمان ایفا می کند. با توجه به تحریم‌ها و محدودیت های بین‌المللی، سیاست‌های اقتصادی ایران به سمت توسعه تجارت با کشورهای همسایه و منطقه سوق یافته است تا از وابستگی به بازارهای غربی کاسته شود. تحلیل داده‌های تجارت ایران با اعضای اکو در سال 1403، نشان‌دهنده فرصت ها و چالش های پیش روی اقتصاد ایران در عرصه منطقه ای است و می‌تواند راهنمای سیاستگذاران برای تدوین راهبردهای موثر باشد.

تراز تجاری شرقی

در سال 1403، صادرات ایران به افغانستان به ارزش 2 میلیارد 413 میلیون دلار و وزن 5 میلیون و 513 هزار تن ثبت شده است. در مقابل، واردات ایران از افغانستان تنها 65 میلیون دلار بوده است. این تفاوت بزرگ موجب ثبت تراز تجاری مثبت 2میلیاردو 347 میلیون دلار برای ایران شده که بیانگر تقاضای گسترده بازار افغانستان برای کالاهای ایرانی است. افغانستان که در حال گذار از دوره‌های ناپایداری و تلاش برای بازسازی اقتصادی است، نیاز فراوانی به کالاهای صنعتی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و تجهیزات دارد. ایران با استفاده از ظرفیت های تولیدی خود و نزدیکی جغرافیایی، توانسته سهم قابل توجهی از بازار این کشور را به دست آورد. همچنین، کاهش هزینه‌های حمل ونقل و تسهیل روندهای گمرکی می‌تواند باعث افزایش بیشتر صادرات به افغانستان شود.

پاکستان نیز با حجم صادرات 2میلیارد و 423 میلیون دلار و واردات 706 میلیون دلار، تراز مثبت یک میلیارد و 716 میلیون دلار را برای ایران ایجاد کرده است. پاکستان به عنوان کشوری با جمعیت بالا و رشد اقتصادی نسبتا پایدار، بازار قابل توجهی از محصولات ایرانی به ویژه در بخش محصولات پتروشیمی، صنایع غذایی، و محصولات پلیمری ایجاد کرده است. روابط تاریخی، فرهنگی و سیاسی بین دو کشور نیز به تسهیل تجارت کمک کرده و فرصت های سرمایه گذاری مشترک را افزایش داده است. با این وجود، موانعی نظیر مشکلات بانکی، محدودیت های ارزی و عدم هماهنگی در مقررات گمرکی همچنان چالش های پیش روی تجارت دو کشور هستند که نیازمند توجه جدی می‌باشند.

تراز تجاری با همسایه‌های شمالی

صادرات ایران به آذربایجان در سال 1403 به 681 میلیون دلار و واردات تنها 31 میلیون دلار بوده که نشان‌دهنده تراز مثبت 649 میلیون دلار است. صادرات آذربایجان به ایران نیز عمدتا شامل طلا به شکل خام، محصولات غذایی و تلفن های هوشمند است. و واردات این کشور از ایران شامل محصولات نساجی، پتروشیمی، مصالح ساختمانی است. روابط اقتصادی دو کشور با وجود برخی محدودیت ها، به طور پیوسته رو به رشد بوده و گسترش همکاری ها در زمینه حمل ونقل و ترانزیت می‌تواند این روند را تسریع کند.

ترکمنستان با صادرات 572 میلیون دلار و واردات 20 میلیون دلار، تراز مثبت 553 میلیون دلار را برای ایران ثبت کرده است. این کشور با دارا بودن منابع طبیعی فراوان و نیاز به کالاهای صنعتی و کشاورزی، بازاری رو به رشد برای کالاهای ایرانی است. ایران به عنوان یکی از مسیرهای ترانزیتی اصلی، می‌تواند نقش محوری در توسعه اقتصاد ترکمنستان ایفا کند. با این حال، ضعف زیرساخت های لجستیکی و محدودیت های مالی از جمله موانع اصلی توسعه بیشتر روابط تجاری بین دو کشور به شمار می رود. اگر مشکل تحریم‌ها برطرف شود، به احتمال زیاد، تجارت این دو کشور نیز بیشتر از قبل خواهد شد.

تجارت در آسیای میانه 

ایران صادراتی معادل 411 میلیون دلار به ازبکستان داشته و واردات 89 میلیون دلار از این کشور صورت گرفته که منجر به تراز مثبت 322 میلیون دلار شده است. ازبکستان با جمعیت بالا و برنامه‌های توسعه صنعتی، بازار مناسبی برای محصولات شیمیایی، آهنی، لاستیک، پلاستیک، محصولات دارویی و پسته ایران محسوب می‌شود. افزایش همکاری های بانکی و رفع موانع گمرکی می‌تواند به تسهیل صادرات به این کشور کمک کند.

در مورد قزاقستان، صادرات ایران 278 میلیون دلار و واردات 61 میلیون دلار بوده که تراز مثبت 217 میلیون دلار را نشان می‌دهد. قزاقستان با منابع معدنی غنی و سیاست‌های توسعه صنعتی، بازار مناسبی برای کالاهای نیمه ساخته و تجهیزات صنعتی ایران فراهم کرده است. اغلب کالاهای صادراتی به این کشور شامل محصولات کشاورزی و مواد غذایی، محصولات دخانی و فرآورده‌های پتروشیمی است. همکاری های دوجانبه در زمینه فناوری و انتقال دانش فنی می‌تواند به ارتقای کیفیت صادرات ایران کمک کند.

تاجیکستان نیز با صادرات 303 میلیون دلار و واردات 90 میلیون دلار، تراز مثبت 213 میلیون دلار را به ثبت رسانده است. اگرچه بازار تاجیکستان نسبت سایر همسایگان این کشور کوچک تر است، اما پتانسیل رشد و توسعه قابل توجهی دارد. برنامه‌های توسعه کشاورزی و زیرساختی این کشور، نیاز به کالاهای وارداتی را افزایش داده و ایران می‌تواند به عنوان تامین کننده کالاهای مورد نیاز نقش مهمی ایفا کند. در حال حاضر عمده کالاهای صادراتی به کشور تاجیکستان شامل فرآورده‌های نفتی، اکسید آلومینیوم، ورق پلاستیک خام، محصولات پاک کننده، سرامیک بدون لعاب، میله‌های آهنی یا فولادی گرم نورد شده، پسته با پوست تازه و خشک، رنگ ها و ورنی ها، کامپاند پلی اتیلن و کف پوش های غیرمخملی است.

تراز منفی با همسایه غربی

برخلاف کشورهای دیگر عضو اکو، تجارت ایران با ترکیه ساختاری متفاوت دارد و این تفاوت به وضوح در ارقام سال 1403 دیده می‌شود. صادرات ایران به ترکیه حدود 6 میلیاردو 889 میلیون دلار بوده، اما واردات از این کشور به 12 میلیاردو 453 میلیون دلار رسیده است که منجر به تراز منفی 5 میلیارد و 564 میلیون دلار شده است. این کسری بزرگ نشان‌دهنده وابستگی ایران به کالاهای مصرفی و صنعتی ترکیه ای است، به خصوص در حوزه‌هایی مانند پوشاک، لوازم خانگی و مواد غذایی بسته بندی شده که بخش عمده بازار مصرف داخلی را تشکیل می‌دهند.

این وضعیت فشار سنگینی بر منابع ارزی کشور وارد می کند و تولید داخل را تحت تاثیر قرار داده است. کالاهای وارداتی ترکیه غالبا با کیفیت و قیمت رقابتی عرضه می‌شوند که توانایی رقابت تولیدات داخلی را کاهش می‌دهند. اصلاح این ساختار نامتعادل نیازمند حمایت جدی از صنایع داخلی، توسعه فناوری و افزایش کیفیت محصولات است. همچنین ایجاد مشوق های صادراتی و محدودیت های هوشمندانه وارداتی می‌تواند به کاهش فشارهای ارزی و بهبود تراز تجاری کمک کند.

چشم انداز همکاری و سیاست‌های اقتصادی

آمارهای تجارت ایران با کشورهای عضو اکو در سال 1403 نشان می‌دهد که اقتصاد ایران ظرفیت قابل توجهی برای توسعه تجارت منطقه ای دارد. اما موانع زیرساختی، مشکلات بانکی و نوسانات ارزی از مهم‌ترین چالش های پیش رو هستند. حضور رئیس جمهور در اجلاس اخیر اکو و تاکید او بر لزوم تقویت همکاری های اقتصادی، نشان از توجه ویژه به این موضوع و ضرورت طراحی راهکارهای عملی دارد.

برای بهره برداری بهتر از ظرفیت های منطقه ای، لازم است سیاستگذاران روی ارتقای زیرساخت های حمل ونقل، توسعه خطوط ریلی و تسهیل فرآیندهای گمرکی تمرکز کنند. همچنین تسهیل همکاری های بانکی و مالی میان کشورهای عضو و استفاده از سازوکارهای مالی نوین می‌تواند ریسک های تجاری را کاهش دهد. حمایت از تولید صادرات محور و کاهش وابستگی به واردات بی رویه، از دیگر اقدامات ضروری است که می‌تواند به بهبود تراز تجاری کمک کند. تنوع بخشی به بازارهای صادراتی و تمرکز بر بازارهای نوظهور آسیای میانه، همراه با توسعه همکاری های دیپلماسی اقتصادی، می‌تواند موقعیت ایران را در اکو تقویت و رشد پایدار اقتصاد کشور را تضمین کند. در نهایت باید به این موضوع اشاره کرد که وجود تراز تجاری مثبت همانطور که منجر به ارزآوری بیشتر برای کشور می‌شود اما می‌تواند نارضایتی تجاری شرکای اصلی به خصوص در نظام تجارت جهانی متوازن را نیز به همراه داشته باشد.