تولیدکنندگان بذر، بازنده بازی مافیا
یکی از راهبردی‌ترین صنایعی که در سال‌های اخیر به کمک فناوری‌های زیستی توسعه یافته است، صنعت غذا است؛ عرصه‌ای که نقش جدی و اثرگذار در سلامت و امنیت جامعه نیز دارد.
به‌همین‌دلیل، کشورها تلاش می‌کنند تا راه ورود فناوری‌های نوین به‌ویژه فناوری‌های زیستی به این حوزه را تسهیل کنند و در این صنعت خودکفا شوند. صنعت بذر در جهان صنعتی بزرگ و روبه‌رشد و با گردش مالی زیاد است. صنعت تولید بذر صیفی و سبزی به‌دلیل قابلیت اشتغالزایی و بهره‌وری اقتصادی زیاد در ایران هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. کمابیش یک‌چهارم محصولات کشاورزی تولیدشده در کشور محصولات سبزی و صیفی است. شدیدترین وابستگی در ایران در حوزه سبزی و صیفی است، به‌طوری که تقریبا تمام بذور سبزی و صیفی، خارجی و وارداتی است. برای کشت سبزی و صیفی به 2هزار و 500 تن بذر نیاز است که هزار و 500 تن آن از خارج وارد کشور می‌شود. طبق آمار رسمی گمرک، ایران از کشور افغانستان،2هزار تن بذر وارد کرده که دارای نرخ و کیفیت پایین است. بذرهای گران‌نرخ از کشورهای سوئیس، امارات، امریکا، فرانسه و لبنان وارد می‌شوند. طبق آمار، 25 درصد از بذور وارداتی هیبرید و 75 درصد بذور وارداتی op است. سطح زیرکشت سبزی و صیفی در کشور 900 هکتار است. این محصولات در مجموع عملکردی معادل 26 میلیون تن در هکتار دارند. برای واردات بذر صیفی و سبزی، نیاز به اخذ مجوز از وزارت کشاورزی نیست و رعایت اصول قرنطینه برای واردات بذر کفایت می‌کند. صمت در این گزارش به نقش و توان دانش‌بنیان‌ها در تولید بذر و چالش‌های آنان پرداخته است.
همهچیز درباره بذرهای هیبریدی
نخستین گیاهی که از بذرهای هیبریدی ایجاد شد، گیاه ذرت بود که توسط شخصی به نام «هنری والاس» در دهه 1920 و براساس برخی اکتشافات گرگور مندل در ژنتیک انجام پذیرفت. اکوموتیور در این‌باره نوشته است؛ این کار با هدف کاهش هزینه‌ها و امکان دسترسی مردم به مواد غذایی با نرخ پایین انجام گرفت. بعدها آزمایش‌های هیبریداسیون به بذر برنج منتقل شد و سپس به سایر محصولات غذایی مانند گوجه‌فرنگی، فلفل و درختان میوه گسترش یافت. روش تولید بذرهای هیبرید، در مقابل روش تولید بذرهای استاندارد معمول، توسط گرده‌افشانی باز (OP) قرار دارد. در روش تولید بذر توسط گرده‌افشانی آزاد، بذرها از طریق عوامل طبیعی در محیط آزاد مثل باد، حشرات و... ایجاد می‌شوند، اما تولیدکنندگان بذرهای هیبرید، گیاهان والد را تلاقی می‌دهند و نتایج آنها را بارها و بارها ثبت می‌کنند تا زمانی که فرمولی با نتایج عالی به‌دست آید؛ البته این روش، روند زمانبری دارد و ممکن است سال‌ها به طول بینجامد. هدف این فرآیند، ایجاد ترکیبی از بهترین صفات ژنتیکی هردو گیاه والد، در یک بذر هیبریدی است. گیاهانی که از بذرهای هیبریدی تولید می‌شوند، بیشتر دارای ویژگی‌هایی مانند مقاومت در برابر بیماری‌ها، طعم و بهره‌وری بهتر محصول، بلوغ زودتر و... هستند. به‌طورکلی، از بذرهای هیبریدی بیشتر از بذرهای استاندارد معمول می‌توان انتظار تولید محصول داشت.
اما و اگرهای تولید بذر ایرانی
مصطفی خدادادی، فعال دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: فرآیند تولید بذر نظیر دیگر تولیدات و محصولات کارخانه‌ای نیست که با تهیه مواد اولیه فرآیند تولید ظرف مدت زمانی کوتاهی راه بیفتد و تکمیل شود. از آنجایی که در تولید بذر فرآیند اصلی روی ژنتیک گیاه صورت می‌گیرد، تولیدکننده باید سال‌های زیادی را به مطالعه و آزمایش به‌منظور به‌نژادی یعنی انتخاب نژاد بهتر بپردازد تا بذر تولید شود و به‌دست کشاورز برسد. همزمان با انجام تحقیقات و فرآیندهای پژوهشی تولید بذر، زیرساخت‌های بکارگیری افراد مجرب و کارآزموده، گلخانه مجهز و سرمایه کافی از جمله ضروریاتی هستند که مسیر را برای شرکت‌های دانش‌بنیان هموار می‌کنند.
وامهای قطرهچکانی
وی افزود: توانایی علمی و فناوری لازم برای تولید بذر مرغوب در کشور وجود دارد. متاسفانه معضل اصلی که سد راه این داشن‌بنیان‌ها است و روزبه‌روز به وابستگی کشور می‌افزاید، نداشتن سرمایه کافی و زیرساخت‌های مناسب است که تنها از کانال دولت حل‌وفصل می‌شود. چنین مشکلاتی موجب شده است دانش‌بنیان‌ها لاک‌پشتی حرکت کنند و نتوانند به نیاز کشاورزان پاسخ بدهند.
خدادادی گفت: هنوز آن میزان از حمایتی را که از دولت انتظار می‌رفت، ندیدیم. از یک‌سو، هزینه‌ها بالا و روزافزون است و از سوی دیگر، حمایت‌های مالی قطرهچکانی است که این امر موجب شده است، وام‌ها نیاز دانش‌بنیان‌ها را پوشش ندهند.
به‌گفته این فعال دانش‌بنیان، تا نهادهای حمایت با درخواست وام و تسهیلات دانش‌بنیان‌ها موافقت کنند، با این روند کاهش ارزش پول در کشور، اگر هم موفق به دریافت وام و تسهیلات شویم، باز هم مسیر ناهمواری را در پیش‌رو در مسیر تولید داریم.
بذرهای ایرانی بهتر از نمونه خارجی
وی بااشاره به کیفیت بالای ارقام بذر ایرانی گفت: باتوجه به اینکه دانش و نیروی انسانی نخبه در تولید بذر داریم، ارقام تولیدی از نمونه‌های وارداتی و خارجی کیفیت بسیار بالایی دارند؛ به‌گونه‌ای که از 100 نمونه بذر خارجی، تقریبا 80 نمونه آن کیفیت‌شان پایین‌تر از بذرهای ایرانی است. همچنین، ایران به‌دلیل تنوع اقلیمی، شرایط بسیار مساعدی از لحاظ اکولوژیکی دارد. از آنجایی که برهم‌کنش گیاه با شرایط محیطی اهمیت بالایی در تولید بذر دارد، بعد از فرآیند به‌نژادی (انتخاب نژاد برتر) معمولا رقمی که تولید می‌شود، ماندگار است و از کیفیت بالایی نسبت به همتای چینی یا امریکای خود برخوردار است. به‌همین‌دلیل، بذرهای ایرانی سازگارتر و مرغوب‌تر هستند، البته باتوجه به تست‌هایی که انجام داده‌ایم. در ایران به‌دلیل 4 فصل بودن و تنوع اقلیمی، دست دانش‌بنیان‌ها برای تولید بذرهای باکیفیت بالا باز است. شرکت‌هایی که در هر منطقه کار می‌کنند، با اقلیم آن منطقه محصولات‌شان سازگارتر است و می‌دانند باید به‌دنبال چه چیزی باشند که کشاورز از کشت آن راضی باشد.
بازی مافیا در تولید بذر
خدادادی گفت: معضل دیگر در مسیر تامین غذای سالم، کمبود ماشین‌آلات است که راه را برای فرآوری بذر دشوار می‌کند. مافیای بزرگی پشت تجارت بذر وجود دارد که به‌دلیل منافعشان هیچ‌گاه راضی به افزایش تولید داخل نمی‌شوند.
این فعال دانش‌بنیان در ادامه درباره تفاوت تولید بذر به روش به‌نژادی با تراریخته گفت: تراریخته و به‌نژادی 2 مقوله متفاوت هستند؛ در فرآیند به‌نژادی تلاش برای انتخاب ژن بهتر بذر است، در واقع ارقامی را که کشاورزان استفاده می‌کنند، بهبود می‌دهیم و از ژن خاصی برای تولید آن استفاده نمی‌شود، اما تراریخته فرآیندی است که طی آن، ویژگی ژنتیکی گیاه تغییر می‌کند. به‌عبارت روشن‌تر، مولفه‌ای به آن اضافه می‌شود، برای مثال، گیاه مقاوم علف‌کش می‌شود، یعنی صفت جدیدی به آن اضافه شده است. گاهی ژن‌های مقاومت آنتی‌بیوتیک به گیاه اضافه می‌شود که در بدن انسان واکنش همسان نشان می‌دهد که این روند برای بدن انسان مضر، اما امروزه معضلات تراریختگی هم با تکنولوژی‌های جدید مانند کریسپر حل شده است.
واردات 90 درصدی روغن
محسن پاکدامن، از فعالان دانش‌بنیان در زمینه تولید دانه‌های روغنی به صمت گفت: همواره متامین روغن در کشور جزو معضلات اصلی صنعت غذا است. بالغ بر 80 تا 90 درصد روغن در کشور وارد می‌شود. این در حالی است که دانش‌بنیان‌ها توان و فن کافی در تهیه روغن از دانه‌های روغنی را دارند. با حمایت همه‌جانبه از این اکوسیستم می‌توان واردات روغن را کمتر کرد. وی افزود: امکان خودکفایی در تولید روغن داریم و قابلیت مستقل شدن در این زمینه را داریم؛ اما باید حمایت شود. بذرهای ایرانی نسبت به بذرهای خارجی مرغوبیت بالایی دارند و می‌توانیم با بکارگیری سیاست‌های درست حجم بالای وابستگی به واردات روغن را کمتر کنیم. من معتقد به حذف واردات نیستم، اما باید دست مافیا از واردات روغن در کشور کوتاه شود. باتوجه به شرایط فعلی، متاسفانه نزدیک به 100 درصد روغن در کشور وارداتی است. وی ادامه داد: برای مثال، بسیاری از کشورهای اروپایی و امریکایی تولیدات زیادی از بذر کلزا دارند و به رقم بالایی هم آن را عرضه می‌کنند. این در حالی است که بذر کلزای ایرانی، مرغوبیت بسیار بالایی نسبت به بذرهای امریکایی و اروپایی دارد. اگر از تولید بذرهای ایرانی حمایت کنند، کیفیت آنها بسیار عالی‌تر از بذور وارداتی است. برای مثال، زمانی برخی بذرها را از فرانسه وارد کردند که اصلا مرغوبیت ایرانی را نداشت. در زمینه تحقیقات خوب هستیم، اما در زمینه ماشین‌آلات و کشاورزی هکتار بالا با مشکل مواجهیم و اصلا کمباین تحقیقاتی نداریم و همگی وارداتی هستند. وی ادامه داد: یکی دیگر از معضلات صنعت غذا، کمبود کمباین‌های تحقیقاتی و کشاورزی است. گفتنی است، بیشتر کمباین‌های موجود وارداتی هستند. کمباین‌های تحقیقاتی، کمباین‌هایی هستند که در سازمان تحقیقات کشاورزی مورداستفاده پژوهشگران اصلاحگر قرار می‌گیرند؛ متاسفانه در ایران نداریم و تمامی آن وارداتی است.
سخن پایانی
طبق مطالعه‌ای که در امریکا صورت گرفته، نگهداری و تلاقی ارقام گندم تا نسل دهم حدود یک میلیون و 180 هزار دلار هزینه دارد. در ایران مشکلات ویژه دیگری بر سر راه تولید بذر صیفی و سبزی وجود دارد که باعث شده کشور نتواند هیچ بذر صیفی و سبزی را تولید کند. از جمله این مشکلات می‌توان به تداوم نداشتن تحقیقات سبزی و صیفی در مجموعه تحقیقات کشاورزی، سیاست‌های نادرست وزارت جهاد کشاورزی در توجه بیش از حد به محصولات استراتژیک مانند گندم، ذرت و برنج که ناشی از تعریف غلط از امنیت غذایی است، سواد پایین اصلاح نباتات در تشکیلات باغبانی، قرار نگرفتن صیفی و سبزی در چرخه اصلاح نبات در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و نداشتن ارتباطات با مراکز بین‌المللی مربوط به اصلاح سبزی و صیفی اشاره کرد. طبق مطالعه‌ای که در امریکا صورت گرفته، نگهداری و تلاقی ارقام گندم تا نسل دهم حدود یک میلیون و 180 هزار دلار هزینه دارد. در ایران، مشکلات ویژه دیگری بر سر راه تولید بذر صیفی و سبزی وجود دارد که باعث شده کشور نتواند هیچ بذر صیفی و سبزی را تولید کند. از جمله این مشکلات، می‌توان به تداوم نداشتن تحقیقات سبزی و صیفی در مجموعه تحقیقات کشاورزی، سیاست‌های نادرست وزارت جهاد کشاورزی در توجه بیش از حد به محصولات استراتژیک مانند گندم، ذرت و برنج که ناشی از تعریف غلط از امنیت غذایی است، سواد پایین اصلاح نباتات در تشکیلات باغبانی، قرار نگرفتن صیفی و سبزی در چرخه اصلاح نبات در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، نداشتن ارتباطات با مراکز بین‌المللی مربوط به اصلاح سبزی و صیفی اشاره کرد./ روزنامه صمت