جایزه برای تخصص یا تفکر؛ مروری بر برگزیدگان چهارده دوره جایزه ادبی جلال آل احمد

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو؛ فرزانه غلامی تبار؛ رسم اهدای جایزه به نویسندگان آثار ادبی، به هفتاد سال پیش می‌رسد، زمانی که مجله سخن در اوایل دهه30آن را معرفی کرد و با گذشت زمان گسترش و توسعه یافت. یکی از مهم‌ترین جوایز در عرصه مکتوبات، جایزه جلال است که در اواخر دهه هشتاد که با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی و به منظور معرفی آثار برگزیده ادبیات داستانی ایران در سال 1387 پایه‌گذاری شد، جایزه‌ای که نخستین دوره خود را در سال‌روز تولد آل‌احمد آغاز کرد. این جایزه که در چهار گروه داستان بلند و رمان، مجموعه داستان کوتاه، نقد ادبی و مستندنگاری و تاریخ‌نگاری اهدا می‌شود، امسال وارد پانزدهمین دوره خود شد. به همین بهانه به دوره‌های پیشین این جایزه در سال‌های قبل سرکی کشیده و به بررسی برگزیدگان پرداخته‌ایم؛ فصل اول تا ششم این جایزه از سال‌های 1387 تا 1392 و با میزبانی خانه کتاب و دبیر اجرائی آقای علی جاعی‌صائین برگزار شد. هیئت داوران سال اول این جایزه اعلام کرد در هیچ‌کدام از رشته‌های داستان کوتاه، رمان، نقد ادبی و تاریخ، برگزیده ندارد و به اعلام آثار شایسته تقدیر اکتفا کرد. در بخش داستاندو کتاب «اژدهاکشان» نوشته یوسف علیخانی و «قاعده بازی» به قلم فیروز زنوزی جلالی، در بخش تاریخ‌نگاری و مستندنگاری کتاب «سازمان مجاهدین خلق» از مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی و در بخش نقد ادبی، دو کتاب «آیین آئینه» نوشته حسین‌علی قبادی و محمد خسروی‌شکیب و کتاب «از اسطوره تا حماسه» نوشته سجاد آیدینلو شایسته تقدیر شناخته شدند. در دوره دوم و در بخش مستندنگاری و تاریخ‌نگاری، کتاب «دا» نوشته سیده زهرا حسینی با روایتگری سیده اعظم حسینی؛ در بخش نقد ادبی دو کتاب «زبان عرفان» از علی‌رضا فولادی سخن و «تماشاخانه اساطیر» نوشته نغمه ثمینی برگزیده شدند. در این دوره، در بخش داستان، کتابی برگزیده و شایسته تقدیر معرفی نشد. در دوره سوم که در سال 1389 برگزار شد، هیئت داوران باز هم کتابی را انتخاب نکردند، اما در بخش داستان دو کتاب «نامیرا» نوشته صادق کرمیار و «تالار پذیرای پایتخت» از محمدعلی گودینی؛ در بخش نقد ادبی دو کتاب «از معنا تا صورت» مهدی محبتی و «تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی» از مهدی زرقانی را شایسته تقدیر معرفی کردند. اما در دوره چهارم جایزه جلال کمی شرایط متفاوت شد. این‌بار هیئت داوران در سه بخش به معرفی برگزیدگان پرداختند و در بخش داستان، کتاب «جاده جنگ» از منصور انوری، در بخش نقد ادبی کتاب «از اشارت‌های دریا» نوشته حمیدرضا توکلی و در بخش تاریخ‌نگاری، همزمان سه کتاب «نبرد سمیرم» از کاوه بیان، «فرهنگ و تمدن اسلامی دکن در دوره بهمنیان» از محسن معصومی و «علل و عوامل جابه‌جایی کانون‌های تجاری در خلیج‌فارس نوشته محمدباقر وثوقی را برگزیده این دوره اعلام کردند. هیئت داروان همچنین کتاب «تا خمینی شهر» را نیز در بخش مستندنگاری شایسته تقدیر برگزیدند. هیئت داوران در دو دوره پنجم و ششم، مجدداً اعلام کرد در هیچ‌کدام از رشته‌های داستان کوتاه، رمان، نقد ادبی و تاریخ، برگزیده ندارد و به اعلام آثار شایسته تقدیر اکتفا کرد. آنان در دوره پنجم، در بخش داستان، کتاب «حافظ هفت» نوشته اکبر صحرایی، در بخش مستندنگاری همزمان دو کتاب «نورالدین پسر ایران» از معصومه سپهری و «شرح اسم» از هدایت‌الله بهبودی، در بخش نقد ادبی نیز دو کتاب «مولوی و اسرارخاموشی» نوشته علی محمدی آسیابادی و «عقل سرخ» نوشته تقی پورنامداریان را شایسته تقدیر دانستند و در بخش تاریخ‌نگاری کتابی را معرفی نکرد. داوران دوره ششم در سال 1392 در بخش داستان کتابی را شایسته تقدیر و برگزیده معرفی نکردند، اما در بخش نقد ادبی کتاب «سبک‌شناسی» محمود فتوحی، در بخش مستندنگاری کتاب «نبرد طریق القدس» از امیر رزاق‌زاده و در بخش تاریخ‌نگاری دو کتاب «اجتماعیون عامیون» نوشته سهراب یزدانی و «انتفاضه شعبانیه» از ضیاءالدین تبرائیان را شایسته تقدیر معرفی کردند. دوره هفتم جایزه جلال که با مدیر اجرائی مهدی قزلی و برای اولین‌بار توسط بنیاد شعر و ادبیات داستانی برگزار شد، این‌بار کتاب‌هایی را در بخش‌های مختلف برگزید. در بخش رمان، همزمان دو کتاب «ملکان عذاب» از ابوتراب خسروی و «آه با شین» از محمدکاظم مزینانی را برگزید. در بخش مستندنگاری نیز هیئت داوران دو کتاب «سفر برگذشتنی» از محمدرضا توکلی صابری و «زندان الرشید» از محمدمهدی بهداروند و در بخش نقد ادبی کتاب «گشودن رمان» از حسین پاینده را برگزیدند. آنان همچنین کتاب «رازهای سانتی‌متری» نوشته مردعلی مرادی را در بخش داستان کوتاه شایسته تقدیر معرفی کردند. در دوره هشتم هیئت داوران بخش رمان، دو کتاب «پاییز فصل آخر سال است» نوشته نسیم مرعشی و «دختر لوتی» نوشته شهریار عباسی را برگزیده معرفی کردند. هیئت داوران بخش مستندنگاری نیز کتاب «آب هرگز نمی‌میرد» نوشته حمید حسام را برگزید و در دیگر بخش‌ها برگزیده‌ای را معرفی نکردند. هیئت داوران در بخش داستان کوتاه، دوکتاب «نگهبان تاریکی» از مجید قیصری و «آیا بچه‌های خزانه رستگار می‌شوند؟» نوشته مهدی اسدزاده، در بخش نقد ادبی کتاب «کلک خیال‌انگیز» از ابوالفضل حری و کتاب «روایت‌شناسی کاربردی» از علی عباسی را معرفی کردند. در بخش مستندنگاری کتاب «تو در قاهره خواهی مرد» نوشته حمیدرضا صدر، شایسته تقدیر شده و به مخاطبان معرفی شد. دوره نهم جایزه جلال که در سال 1395 برگزار شد، با کمی تغییر انجام شد. در آن سال بخشی جدید به بخش‌های چهارگانه این جایزه افزوده شد، بخش ویژه افغانستان که خود داورانی مجزا داشت. در آن دوره هیئت داوران در بخش رمان کتاب «لم‌یزرع» نوشته محمدرضا بایرامی و در بخش داستان کوتاه، همزمان دو کتاب «روباه شنی» از محمد کشاورز و «بازار خوبان» از آرش صادق‌بیگی را برگزیدند. آنان در بخش نقد ادبی کتابی را معرفی نکرد و در بخش مستندنگاری دو کتاب «پیغام ماهی‌ها» گلعلی بابایی و «ر» نوشته مریم برادران را شایسته تقدیر معرفی کردند. هیئت داوران دوره دهم در بخش رمان کتاب‌های «این خیابان سرعت‌گیر ندارد» اثر مریم جهانی و «بی‌کتابی» اثر محمدرضا شرفی خبوشان را به عنوان برگزیده انتخاب کردند. در بخش داستان کوتاه، داوران برگزیده‌ای معرفی نکردند و با تجلیل از داریوش احمدی برای کتاب «خانه کوچک ما»، زهره شعبانی را برای مجموعه داستان کوتاه با عنوان «اسم شوهر من تهران است» شایسته تقدیر انتخاب کرد. در بخش نقد ادبی هیئت داوران هیچ کتابی را شایسته دریافت عنوان برگزیده ندانست و «بلاغت از آتن تا مدینه» نوشته داوود عمارتی مقدم و «درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی» اثر حسین صادقی پیرلوجه تقدیر شدند. بخش مستندنگاری نیز برگزیده نداشت و «سفر دیدار» محمدرضا توکلی و «آنک پاریس» میرجلال‌الدین کزازی به عنوان آثار شایسته تقدیر معرفی شدند. در این دوره بخش ویژه‌ای نیز به جایزه جلال با عنوان «یک دهه ادبیات اقتصادی و پیامدهای اجتماعی کار» اضافه شده بود. در این بخش نیز هیئت داوران کتاب‌هایی را از میان آثار داستانی و مستندنگاری برگزید که به ترتیب حروف الفبا به شرح ذیل معرفی شدند: «برج سکوت» حمیدرضا منایی؛«پنجره‌ای به گذشته» متین غفاری و (خاطره‌نگاری رییس) به عنوان اثر شایسته تقدیر شناخته شد. در بخش داستان کوتاه هیئت داوران اثری را برگزیده اعلام نکرد و مجموعه داستان «افتاده بودیم در گردنه حیران» شایسته تقدیر اعلام شد و در بخش رمان و داستان بلند هیئت دوران کتاب «دور زدن در خیابان یک‌طرفه» اثر محمدرضا مرزوقی و کتاب «وضعیت بی‌عاری» اثر حامد جلالی را شایسته تقدیر معرفی کردند. در بخش مستندنگاری نیز کتاب «قطارباز» اثر احسان نوروزی شایسته تقدیر شناخته شد و کتاب «نقاشی قهوه خانه» اثر محسن کاظمی عنوان برگزیده را به دست آورد. هیئت داوران دوره سیزدهمین جایزه جلال در بخش داستان بلند و رمان، از بین 820 عنوان کتاب ارسالی، کتاب «اوراد نیمروز» به قلم منصور علیمرادی از نشر نیماژ را شایسته تقدیر دانستند. آنان در بخش داستان کوتاه، مجموعه‌های رسیده به دبیرخانه را دارای ساختار و محتوای قابل قبولی از نظر ویژگی‌های فنی و تکنیکی داستان کوتاه تشخیص ندادند و کتابی را حائز شرایط برگزیده شدن ندانستند. در بخش نقد ادبی، از بین 76 عنوان کتاب ارسالی به دبیرخانه، داوران کتاب «تاریخ بدن در ادبیات» به قلم سید مهدی زرقانی با همکاری: زهرا آقابابایی خوزانی، امید ایزانلو، فاطمه جهانپور، حمیدخادمی، محسن شرفایی و فرزانه فرخ‌فر را شایسته تقدیر دانستند. همچنین کتاب «روایت‌شناسی درام» اثر پرستو محبی را به خاطر تلاش‌های مؤلف در روش‌مندی، سازمندی و تحلیل ادبیات داستانی - نمایشی مورد تجلیل قرار دادند. هیئت داوران در بخش مستندنگاری دوره سیزدهم دو کتاب «فرکانس 1160» به قلم فضل‌الله صابریون «گوهر صبر» خاطرات به قلم طیبه پازوکی به عنوان برگزیده مشترک این بخش انتخاب و معرفی کردند. داوران این بخش همچنین کتاب «از ری تا شام» اثر مرحوم علی مژدهی را قابل تجلیل ارزیابی کردند. اما بخش ویژه دوره سیزدهم جایزه جلال به معرفی چهره‌های داستان‌نویسی و مستندنگاری دفاع مقدس به انتخاب اهالی رسانه پرداخت که در این بخش محمدرضا بایرامی، احمد دهقان، مجید قیصری، حبیب احمدزاده، داوود امیریان، قاسمعلی فراست، داوود غفارزادگان، گلعلی بابایی، حمید حسام، اکبر صحرایی، علی مؤذنی و رحیم مخدومی به عنوان چهره‌های برتر معرفی شدند.

دوره چهاردهم جایزه جلال که سال 1400 و در تالار وحدت برگزار شد، هیئت داوران در بخش نقد ادبی، با تقدیر از کتاب «آلبر کامو در ایران» نوشته محمدرضا فارسیان و فاطمه قادری، هیچ اثری را برگزیده اعلام نشد. در بخش مجموعه داستان کوتاه، با تجلیل از «هملت در نم‌نم باران» نوشته اصغر عبدالهی، هیچ اثری برگزیده اعلام نشد. همچنین از «ساعت دَنگی» نوشته محمداسماعیل حاجی‌علیان، و «قدیس دیوانه» نوشته احمدرضا امیری سامانی، تقدیر شد. در بخش داستان بلند و رمان هیئت داوران از دو اثر «ماه غمگین، ماه سرخ» نوشته رضا جولایی و «بی‌نام پدر» نوشته سیدمیثم موسویان تقدیر کرد و در بخش مستندنگاری، دو اثر «داغ دلربا» نوشته میثم امیری و «رضانام تا رضاخان» نوشته هدایت‌الله بهبودی از نشر مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، به طور مشترک جایزه نخست را دریافت کردند. بخش جنبی دوره چهاردهم به تجلیل از ویراستاران پرداخت و جایزه ویژه ویراستاران در بخش نقد ادبی به اندیشه قدیریان برای ویرایش «آلبر کامو در ایران»، در بخش مستندنگاری به حسین علینقی برای ویرایش کتاب «بابارجب» و در بخش مجموعه داستان و رمان به اکرم دژهوست گنک برای ویرایش «ساعت دَنگی» تعلق گرفت. هیئت داوران جایزه ویژه این بخش را نیز به مجتبی موحدیان برای ویرایش کتاب «سلول‌های بهاری» تقدیم کرد. پانزدهمین دوره جایزه ادبی جلال در تاریخ 24 دی ماه 1401 به پایان می‌رسد. این در حالی است که تا کنون در تمامی بخش‌ها نامزدهایی معرفی شده‌اند.