جعل قصیده‌ای معروف از ملک‌الشعرای بهار در کتاب درسی + عکس
«دماوندیه» از معروف‌ترین اشعار بهار است که علاوه بر انعکاس رذالت‌های سیاسی و اجتماعی سال‌های استبداد، تسلط شاعر را بر فن قصیده‌سرایی به خوبی هویدا کرده است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، تعدادی از کارشناسان بر این باورند که آموزش زبان فارسی بین دانش‌آموزان ایرانی با اشکالاتی همراه است که در نهایت منجر به این شده که بخش قابل توجهی از دانش‌آموزان ایرانی پس از فراغت از مقطع متوسطه دوم، به همه مهارت‌های زبانی آشنا نباشند؛ به‌طوری که طبق بررسی‌های صورت‌گرفته گاه دانش‌آموزان نتوانسته‌اند در برخی از مهارت‌های تولیدی و ادراکی مانند «نوشتن» و «خواندن» به حد انتظار برسند.
برای مشکل حاضر دلایل مختلفی از سوی کارشناسان نقل شده است؛ از معلمانی که حاضر نیستند روش‌های سنتی خود را تغییر دهند تا خانواده‌هایی که به مطالعه و تقویت مهارت‌های زبانی فرزندانشان بی‌توجه‌اند. بخشی از مشکلات طرح‌شده در این زمینه، به کاستی‌های کتاب‌های درسی دانش‌آموزان ارتباط دارد که گفته می‌شود با هدف‌های از پیش‌تعیین‌شده در سیستم آموزشی کشور گاه در تناقض است و گاه آن را برآورده نمی‌کند. از نظر این دسته از کارشناسان، روند حال حاضر نشان‌دهنده لزوم تغییر در شیوه آموزش و طراحی کتاب‌های درسی ادبیات فارسی با شیوه‌های نوی آموزشی است. به‌اعتقاد برخی از کارشناسان و معلمان، مرور بر کتاب‌های درسی حکایت از آن دارد که سال‌هاست این آثار نیازمند بازبینی و رفع کاستی هستند.
طی سال‌های گذشته مقالاتی در نقد کتاب‌های درسی منتشر شده است، اما چاپ جدید این آثار نشان می‌دهد که عمده مشکلات طرح‌شده از سوی معلمان و کارشناسان، با بی‌توجهی دست‌اندرکاران چاپ کتاب‌های درسی همراه بوده است. بخشی از این مقالات و نقدها به جعلیات ادبی و ضبط و انتشار نادرست آثار ادبی اختصاص دارد. یکی از جدیدترین مقالاتی که در این زمینه منتشر شده، نوشته هادی اکبرزاده، استادیادر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان و محمد تازیکه دانشجوی کارشناسی آموزش زبان و ادبیات فارسی پردیس امام محمدباقر شهر بجنورد است که با عنوان «بر وی / بر ری» در هشتاد و ششمین شماره خبرنامه گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است. نویسندگان این مقاله، قصیده معروف «دماوندیه»، اثر زنده‌یاد محمدتقی بهار را مورد بررسی قرار داده و نسبت به ضبط آن در کتاب درسی نقد وارد کرده‌اند.
به اعتقاد نویسندگان مقاله «بر وی / بر ری»، مؤلفان کتاب درسی نسبت به سابقه فعالیت‌های سیاسی بهار و بازتاب آن در سروده‌هایش بی‌توجه بوده‌اند. سروده‌های بهار از همان ابتدا درد مشترک مردم ایران، وطن، را فریاد می‌زند؛ از این رو مایه‌های وطنی در سروده‌های او بیش از هر موضوع دیگری بروز و ظهرو می‌یابد. در اندیشه‌های بهار تبلور افکار و نمود مسالک فکری متعدد را دید؛ اما همه این‌ها حتی رفتن به حزب دموکرات و بازکردن روزنامه «نوبهار» تنها برای پرداختن به همین درد مشترک بود. شاعری که می‌تواند با افتخار به نسب و لقبی که از پدر به ارث برده، زندگی بدون درگیری و مزاحمتی را تجربه کند، در کنج خلوتی بنشیند و از احوالاتش بنویسد، ترجیح می‌دهد که شاعر مردم باشد؛ شاید بهار اولین ملک‌الشعرایی باشد که شاعر مردم بود.
در این میان، قصیده دماوندیه از معروف‌ترین اشعار ملک‌الشعرای بهار است که علاوه بر انعکاس تیرگی‌ها و رذالت‌های سیاسی و اجتماعی سال‌های استبداد، تسلط شاعر را بر فن قصیده‌سرایی سنتی فارسی به خوبی هویدا کرده است. در این قصیده، پایتخت هدف اصلی شاعر بوده و تیرهای سرزنش و ملامت وی بر پایتخت و اهالی آن نشسته است. به همین جهت گاه برخی از پژوهشگران، قصیده دماوندیه بهار را «شهرآشوبی نوین» لقب داده‌اند.
نویسندگان مقاله «بر وی / بر ری» ابتدا به سابقه تحریف آثار ادبی اشاره کرده و نوشته‌اند: از آغاز پیدایش کتابت و در پی آن استنساخ، یکی از مهمترین معضلاتی که بشر با آن روبرو شد، دسترسی به نسخه‌های اصیل تحریف نیافته بود. اما در روزگار کنونی، پیشرفت صنعت چاپ در غرب طی سده‌های گذشته و توسعه فناوری در دهه‌های اخیر موجب آن شده است که حداقل، کسی به خود جرأت تحریف و تصحیف آثار را ندهد؛ چه به راحتی و به سرعت می‌توان به نسخه‌های اصیل دسترسی پیدا کرد و شخصی عاجل را رسوا!
اما گویا در قرن بیست و یکم ما همچنان از این عادت ناپسند خود دست برنداشته و در ملأعام دست به تحریف آثار می‌زنیم؛ ان هم در کتاب‌های درسی! قاطبه نسخه‌پژوهان بر آن‌اند که بیشترین تحریفات و تغییراتی که در فرایندن استنساخ رخ داده از سوی فضلا یا فاضلک‌هایی بوده که به خود اجازه می‌دادند در اثر نویسنده دست برند و آن را مطابق با میل خویش دگرگون سازند. یکی از مهمترین پیشران‌های فکری در مجعول‌سازی آثار، وابستگی‌های ایدئولوژیک و عقیدتی است که شخص جاعل را اطمینان می‌بخشد تا آزادانه در اثر - هر نوع آن باشد - دست برد و آن را به شکلی دگرگون سازد که حتی بسیاری از چشمان مسلح به علم و دانش و تجربه هم از تشخیص و تمییز آن اظهار عجیز کنند.(رک: شفیعی کدکنی، 1383، ص 93-110) عقیده درست یا غلط، بر حق یا غیر آن، اجازه دگرگون‌سازی واژه یا عبارتی را در یک اثر به ما نمی‌دهد. ما فکر می‌کنیم در دنیای کنونی این مسئله‌ای نیست که نیاز به توضیح داشته باشد و بی‌گمان هر صاحب‌خردی را عقیده بر این است. حال با توجه به آنچه تا اینجا گفته شد، به بیتی از کتاب فارسی 3(پایه دوازدهم دوره دوم متوسطه) صفحه 34 نگاهی می‌اندازیم. در شعر معروف دماوندیه ملک‌الشعرای بهار آمده است:
ای مشت زمین بر آسمان شو بر وی بنواز ضربتی چند
هر فرد آشنا با شعر - البته به جز عموم نسل جوان - می‌داند که این «وی» نیست و «ری» است؛ لکن علت‌جویی این تحریف را به خواننده محترم وامی‌گذاریم و به تشریح پیامدهای این تبدیل و دگرگونی می‌پردازیم.
می‌گویند چرا ایرانیان حافظه تاریخی ندارند. ما فکر نمی‌کنیم با توجه به طریقی که پیش گرفته‌ایم این معضل، امری مستعبد باشد. شما خود را به جای معلمی بگذارید که قصیده غرای دماوندیه را در کلاس می‌خواند و به بیت مذکور می‌رسد، سوای آنکه بیت از اوج شیوایی به حضیض ابتذال تصویر کشانیده شده چیز دیگری عاید مستمعان نمی‌شود. حال بیایید و این بیت را دوباره بخوانید (بهار، 1391، ص 287): ای مشت زمین بر آسمان شو بر «ری» بنواز ضربتی چند
نویسندگان مقاله در ادامه به یادداشتی از بهار در توضیح این قصیده اشاره می‌کنند و ادامه می‌دهند: چرا شاعر گفته است: ری! مگر شاعر با «ری» خصومتی داشته است؟ و این خود مهمترین پل ارتباطی است که ذهن دانش‌آموز را با وقایع 100 سال گذشته مملکتش مرتبط می‌سازد و البته که شعر در کمال خود باقی می‌ماند. در دیوان ملک‌الشعرای بهار یادداشتی از خود شاعر درباب دماوندیه دوم (ای دیو سپید پای در بند...) ضبط شده است که نقل آن خالی از فایده نیست:
در سال 1301 شمسی گفته شد، در این سال به تحریک بیگانگان هرج و مرج قلمی و اجتماعی و هتاکی‌ها در مطبوعات و آزار وطن‌خواهان و سستی کار دولت مرکزی بروز کرده بود - این قصیده در زیر تأثیر آن معانی در تهران گفته شد و پایتخت هدف شاعر قرار گرفته است.
مقاله حاضر در ادامه به سابقه این اشاره در اشعار بهار می‌پردازد. در این بخش می‌خوانیم: شاعر خود فرموده است که هدف، پایتخت است. او در دیوان اشعارش جای جای با «ری»(تهران) سر کین دارد. هجوها و طعن‌های ملک‌الشعرای بهار در این‌باره فراوان است که با مطالعه دیوان شاعر می‌توان آشکارا دیدگاه او را نسبت به پایتخت دریافت. در جای دیگر گوید:
در سال 1297 شمسی در اثر هرج و مرج اجتماعی گفته شد:
آفت دین است و دانش، آفت ننگ است و نام الحذر ای عاقل از طهران که طهران آفتی است
... در سال 1298 شمسی در ذم زمامداران وقت و احزاب و اخلاق عمومی در تهران سروده است:
صد سال فزون رنج کشیدیم و ملامت گشت ایران ویران و شد آباد ده ری
در بیتی از قصیده «هیجان روح» که پس از دستگیری در اسفند 1299 شمسی در زندان سروده شده، آمده است:
کاهنده مردی، ای عجوز ری بفزای بهرامش و بهرامشگر
در سال 1300 شمسی در تهران گفته است:
شهر ری آشیانه بوم است بوم اندر آن به مرثیه‌خوانی
در دماوندیه اول (1300 شمسی) نیز بر «ری» تاخته است:
ای شیر سپید خفته در وادی آن یال فروفشان و خندان شو
چون گشت زمین ز جور گردون سرد و سیه و خموش و آوند
بنواخت ز خشم بر فلک مشت آن مشت تویی تو ای دماوند
تو مشت درشت رو زگاری از گردش قرن‌ها پس‌افکند
شاعر می‌گوید هنگامی که زمین به علت جور و ستمی که گردون بر او روا داشته به خشم می‌آید، به او - یعنی گردون - مشتی می‌کوبد و آن مشت در واقع کوه دماوند است (حسن تعلیل). بعد می‌گوید:
ای مشت زمین بر آسمان شو بر ری بنواز ضربتی چند
یعنی ای مشت زمین (ای دماوند)، ای مشتی که پیش از این بر اث جور گردون بر آن (گردون) کوبیده شده‌ای، اکنون بر سر ری فرود آی. حال اگر به جای واژه «ری»، «وی» را بگذاریم، محور عمودی خیال قصیده دچار مشکل می‌شود. یک‌بار این مشت به سمت گردون روانه شده است و لزومی ندارد شاعر از دماوند بخواهد دوباره ضربتی چند بر گردون بنوازد. در واقع، شاعر معترضان راستین و وطن‌خواه را خطاب می‌کند که ای کسانی که سال‌های سال در خشم فروخورده خود به سر می‌برید، این مشت گره کرده را بر عاملان این مشکلا (ری) بنوازید.
این مشت که در ادبیات قبل سر به آسمان کشیده و اوج گرفته باید بر «ری» فرود آید نه «وی»(فلک). این مضمون را بهار در دماوندیه اول چنین آورده است:
زی اوج گرای و ناگهان بترک خاکستر گرم فرق دونان شو
قصیده معروف دماوندیه از حدود 30 سال پیش در کتاب زبان و ادبیات فارسی (عمومی) دوره پیش‌دانشگاهی به بعد با همین ضبط منتشر می‌شدده و احتمالا مؤلفان کتاب فارسی 3(دوره دوم متوسطه) بدون توجه به ضبط صحیح آن در دیوان دچار این اشتباه شده‌اند. بر همین اساس، بهتر آن است که مؤلفان ضبط درست بیت را به شکل زیر در کتاب درسی بیاورند:
ای مشت زمین بر آسمان شو بر «ری» بنواز ضربتی چند
مطالب جعلی در کتاب‌های درسی؛ از انتساب شعری به فردوسی تا تغییر بیتی از ایرج میرزا + عکس انتساب اشتباه یک شعر معروف به فردوسی در کتاب‌های درسی + عکس