حفاظت دیجیتال از میراث فرهنگی، انتخاب یا ضرورتی تاریخی؟

یک کارشناس دیجیتال‌سازی میراث فرهنگی معتقد است: استفاده از فناوری‌های نوین برای حفاظت از میراث فرهنگی یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی تاریخی است.

به گزارش خبرنگار مهر، میراث فرهنگی ایران، از تپه‌های باستانی و معماری‌های شکوهمند گرفته تا آئین‌ها، زبان‌ها و سنت‌های شفاهی، گنجینه‌ای بی‌نظیر از هویت و تاریخ ملت ایران را در خود جای داده است. اما این میراث ارزشمند در دهه‌های اخیر با تهدیدهای جدی از جمله تخریب طبیعی، فرسایش زمانی، توسعه شهری غیرهدفمند، غارت، جنگ و بحران‌های اقلیمی مواجه بوده است. در چنین شرایطی، استفاده از فناوری‌های نوین برای حفاظت از این میراث، نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی تاریخی است.

در گذشته مستندنگاری میراث فرهنگی محدود به نقشه‌برداری دستی، عکس‌برداری دوبعدی و توصیفات نوشتاری بود. اما امروزه فناوری‌هایی مانند اسکن لیزری، فتوگرامتری، مدل‌سازی سه‌بعدی و امکان مستندسازی دقیق، پویا و قابل تعامل با میراث را فراهم کرده‌اند. این فناوری‌ها نه‌تنها اطلاعات دقیق‌تری نسبت به روش‌های سنتی ارائه می‌دهند، بلکه امکان بازسازی، آموزش و تعامل مجازی با آثار را نیز ممکن می‌سازند.

در این باره زهرا خدادادزاده کارشناس دیجیتال‌سازی میراث فرهنگی در یادداشتی که آن را در اختیار خبرگزاری مهر قرار داد نوشت: امروزه جنگ و غارت میراث فرهنگی بیش از پیش نگرانی ما را نسبت به آثار فرهنگی برانگیخته است، دیجیتال سازی میراث فرهنگی با هدف ساخت بایگانی پایدار برای نسل‌های آینده در صورت تخریب یا از بین رفتن آثار به دلایل طبیعی یا انسانی، می‌توانند مرجع ارزشمندی برای بازسازی فیزیکی یا بازآفرینی دیجیتال باشند. این بایگانی دیجیتال حکم بیمه‌ای تاریخی برای میراث دارد.

در واقع ناپایداری میراث فرهنگی در برابر زمان، سوانح طبیعی، فرسایش محیطی یا حتی تصمیمات مدیریتی که گاه منجر به محدودسازی یا پوشاندن آثار می‌شود. نیازمند، مستندسازی دقیق سه‌بعدی و تهیه یک نسخه پشتیبان دیجیتال است؛ که حتی در صورت محدود شدن دسترسی فیزیکی یا آسیب دیدن اثر، همچنان امکان مطالعه، نمایش و بازسازی آن را فراهم آورد.

با هدف «حفاظت دیجیتال از میراث فرهنگی ایران» و در راستای یکی از شرکت‌های فعال در این حوزه، توانستیم تعدادی از آثار تاریخی شاخص را با استفاده از فناوری فتوگرامتری و مدل‌سازی سه‌بعدی ثبت کنیم. این مدل‌ها نه‌تنها در بایگانی دیجیتال ما ذخیره شده‌اند، بلکه می‌توانند در پلتفرم‌های آموزشی، نمایشگاه‌های مجازی و پروژه‌های مرمتی مورد استفاده قرار گیرند. نمونه‌ای گویا از اهمیت این اقدام، وضعیت مجسمه داریوش در موزه ملی ایران است؛ اثری ارزشمند که به‌دلیل ملاحظات حفاظتی از دسترس دید عمومی در دوران بحران خارج شده است.

در سال‌های اخیر پروژه‌هایی مانندCyArk یا برنامه‌های مستندسازی یونسکو با استفاده از اسکن‌های سه‌بعدی، توانسته‌اند بناهایی همچون معابد نینوا، کاخ‌های سوریه و سازه‌های مایاها را به صورت دیجیتال بازآفرینی کنند. این نمونه‌ها نشان می‌دهند که فناوری می‌تواند نقش حیاتی در حفظ میراث در معرض نابودی ایفا کند.

ارائه محتوای سه‌بعدی در فضای مجازی یا واقعیت افزوده، تجربه‌ای تعاملی و جذاب برای مخاطبان به‌ویژه نسل جوان فراهم می‌کند. این رویکرد می‌تواند مشارکت عمومی در حفاظت از میراث را افزایش داده و حس تعلق فرهنگی را تقویت کند.

با وجود ظرفیت‌های فراوان میراث در ایران، متأسفانه مستندنگاری دیجیتال هنوز در سطح ملی نهادینه نشده است. نبود زیرساخت‌های یکپارچه، کمبود نیروی متخصص و عدم آگاهی عمومی از مزایای حفاظت دیجیتال، مانع از بهره‌برداری مناسب از این فناوری‌ها شده‌اند. در پاسخ به این ضرورت، پویش «حفاظت دیجیتال از میراث فرهنگی ایران» با هدف مستندسازی آثار با ابزارهای نوین، آموزش عمومی، تولید محتوای تعاملی، و توسعه همکاری‌های میان‌دستگاهی راه‌اندازی شده است. این پویش در پی آن است تا با استفاده از ابزارهایی مانند اسکنرهای سه‌بعدی، روش‌های فتوگرامتری و نرم‌افزارهای مدل‌سازی، گامی عملی در جهت ثبت و صیانت از میراث ایران بردارد.