حکمرانی روابط اقتصادی در صنعت پلاسما

اهدای پلاسما و خون، 2 مسئله متفاوت هستند، اما بسیاری این دو مورد را با یکدیگر اشتباه می‌گیرند. پلاسمای انسانی می‌تواند نجات‌بخش زندگی بیماران نیازمند به پروتئین‌های موجود در پلاسما از جمله بیماران هموفیلی باشد. واقعیت این است که تولید پلاسما یک صنعت است و پلاسماهای جمع‌آوری‌شده فروخته می‌شود و تابع مناسبات اقتصادی است. صمت در این گزارش به‌مناسبت روز ملی اهدای خون به بررسی برخی مشکلات اهدای پلاسما در کشور پرداخته شده است.

مشکلات اهدای پلاسما در ایران

پلاسما و خون، به‌عنوان منابع حیاتی در حوزه سلامتی، بسیار مهم هستند. در ایران، همانند بسیاری از کشورها، مشکلاتی در زمینه اهدای پلاسما وجود دارد که نیازمند برخورد جدی و توجه ویژه مقامات مسئول و جامعه به آنها است. یکی از مشکلات اصلی در ایران، کمبود پلاسما برای تولید محصولات خونی است. در بسیاری از مواقع، مصرف پلاسما بیشتر از توان ذخیره‌سازی و تقاضا است؛ بنابراین، ممکن است مراکز خدمات پزشکی و بیمارستان‌ها به‌دنبال پلاسما باشند و در برخی موارد باید از خارج کشور وارد شود.

از طرفی، تجهیزات و فناوری موردنیاز برای جداسازی پلاسما و خون و ذخیره‌سازی آنها در دسترس نیست. این مشکل باعث می‌شود که برخی افراد نتوانند به‌راحتی پلاسما و خون خود را اهدا کنند و از اهدای خون منصرف شوند. همچنین، در ایران، فرهنگ اهدای خون و پلاسما هنوز به‌اندازه کافی توسعه نیافته است و بسیاری از افراد هنوز هم با مشکلاتی مانند ترس از سوزن و نداشتن اطلاعات درباره فرآیند اهدای خون و پلاسما روبه‌رو هستند. به علاوه، به‌دلیل عدم‌آگاهی درباره اهمیت اهدای خون و پلاسما، ممکن است از اهدای خون و پلاسما خودداری شود. در بسیاری از موارد، افراد هنوز هم با اطلاعات کافی درباره اهدای خون و پلاسما آشنا نیستند. عدم‌آگاهی مردم از فرآیند اهدای خون و پلاسما باعث می‌شود که افراد به‌دلیل ترس و عدم‌آگاهی، از اهدای خون و پلاسما خودداری کنند.

باتوجه به اهمیت پلاسما و خون در حوزه سلامتی، باید به‌طورجدی مشکلات موجود در این زمینه در کشور موردبررسی قرار گیرد. ارتقای فرهنگ اهدای خون و پلاسما، تجهیز مراکز به شرایط بهداشتی مناسب، افزایش دسترسی به تجهیزات و فناوری موردنیاز، ترویج اطلاع‌رسانی صحیح درباره فرآیند اهدای خون و پلاسما و اتخاذ تدابیر اقتصادی برای جذب اهدای خون و پلاسما از جمله راهکارهایی هستند که می‌تواند به بهبود وضعیت اهدای پلاسما و خون در ایران کمک کند.

تفاوت اهدای پلاسما با اهدای خون چیست؟

ساره شهرامی‌فر، پزشک غربالگری مرکز اهدای پلاسما به صمت گفت: پلاسماهایی که از اهداکننده‌های پلاسما جمع‌آوری می‌شود، در پالایشگاه فرآورده‌های خونی جمع‌آوری می‌شوند و آن پروتئین‌هایی که مدنظر است، جداسازی، تغلیظ و تبدیل به فرآورده دارویی می‌شود. تهیه داروهایی که منبع شیمیایی ندارند، مثل آلبومین و فاکتورهای انعقادی 8 و 9 از عمده کاربردهای اهدای پلاسما است. به‌طورکلی، اهدای پلاسما 2 تفاوت عمده با اهدای خون دارد. یکی فرآیند اهدا و دیگری محصول دریافتی است. در فرآیند اهدا، از این نظر تفاوت دارند که در فرآیند اهدای خون، سوزنی که وارد دست اهداکننده می‌شود، متصل به یک کیسه است؛ اما برای اهدای پلاسما سوزنی که به‌دست اهداکننده وارد می‌شود، به یک سیستم بسته وصل است که این سیستم بسته، داخل دستگاه آفرزیس قرار می‌گیرد. خون بعد از خروج از دست اهداکننده، وارد یک محفظه می‌شود که آن محفظه سانتریفیوژ می‌شود و خون و پلاسما از همدیگر جدا می‌شوند.

وی تصریح کرد: پلاسما وارد کیسه جمع‌آوری می‌شود و مابقی خون که شامل سلول‌های خونی است، همراه با سرم به بدن اهداکننده برمی‌گردد. این رویه، بسته به شدت فشارخون بیمار و شرایط اهدا بین 2 الی 4 بار تکرار می‌شود تا وقتی که حجم موردنظر به‌دست بیاید. محصول نهایی در این فرآیند فقط پلاسمای خون است. این پزشک مرکز اهدای پلاسما در ادامه گفت: اهدای خون در حدود 20 دقیقه طول می‌کشد و فقط 450 سی‌سی خون کامل دریافت می‌شود، اما اهدای پلاسما حدود یک ساعت طول می‌کشد و بین 600 تا 750 سی‌سی پلاسمای خون دریافت می‌شود.

وی همچنین خاطرنشان کرد: تفاوت دیگر از نظر محصولی است که از اهداکننده به‌دست می‌آید. درباره اهدای خون بعد از اینکه خون کامل گرفته می‌شود، وارد فرآیند RBC می‌شود، اما درباره اهدای پلاسما محصولی که گرفته می‌شود، فقط پلاسما بوده و عمده مصرف این پلاسما تهیه داروهااست.

شهرامی‌فر افزود: همه پلاسماهایی که از اهداکننده‌های مختلف جمع‌آوری می‌شود، در محلی که به آن پالایشگاه فرآورده‌های خونی گفته می‌شود، یکجا جمع‌آوری می‌شود و آن پروتئین‌هایی که مدنظر است، جداسازی و تغلیظ و تبدیل به فرآورده دارویی می‌شود و آن داروها در اختیار بیماران قرار می‌گیرد و هیچ تزریق مستقیم پلاسمایی به بیمار نداریم.

شرایط اهدای پلاسما چیست؟

این پزشک مرکز اهدای پلاسما در زمینه شرایط موردنیاز برای اهدای پلاسما به صمت گفت: طبق شرایط استانداردی که وزارت بهداشت و سازمان انتقال خون تنظیم کرده، شرایط اهدای خون و پلاسما کمابیش مشابه هم است. شرایط عمومی آن، سن حداقل 18 سال و حداکثر 60 (برای اهداکننده‌های بار اول) یا 65 سال (برای اهداکننده‌های مستمر) است. سایر شرایط نظیر نداشتن سابقه اعتیاد، بیماری مقاربتی، بیماری‌های خودایمنی و یک لیست بلند از بیماری‌ها، مصرف نکردن یک‌سری از داروها، درباره اهدای خون؛ نداشتن کم‌خونی و درباره اهدای پلاسما؛ نداشتن کم‌خونی، تالاسمی مینور و غلظت خون بالا است.

آیا اهدای پلاسما عوارض دارد؟

شهرامی‌فر همچنین درباره عوارض اهدای پلاسما توضیح داد: قبل از اهدای پلاسما از اهداکننده معاینه و غربالگری به‌عمل می‌آید که اگر عوارض عمده و جدی مثل تشنج یا سکته قلبی مشاهده شود، به اهداکننده در این شرایط اصلا اجازه اهدا داده نمی‌شود. برای اهداکننده‌ای که از نظر ما سالم تشخیص داده شود و شرایط عمومی اهدای پلاسما را داشته باشد، مشکلی از بابت اهدای پلاسما وجود ندارد. یکی از عوارض موجود، واکنشی است که عوام به آن غش کردن یا سنکوپ می‌گویند. از این عارضه با توصیه به مصرف وعده غذایی حداقل با فاصله 3 تا 4 ساعت قبل از اهدا و داشتن خواب و استراحت کافی و نداشتن اضطراب پیشگیری می‌کنیم. پزشک مرکز اهدای پلاسما در پایان گفت: یکی دیگر از عوارض، احتمال کبودی و هماتوم به‌دلیل ورود سوزن به رگ است که هرچقدر آن شخصی که سوزن را وارد دست اهداکننده می‌کند، تجربه و مهارت بیشتری داشته باشد و در انتخاب رگ دقت بیشتری کند، از این عارضه پیشگیری می‌شود. عارضه شایع دیگری که هیچ راهی برای پیشگیری از آن نداریم جز توصیه به مصرف مایعات فراوان، عارضه‌ای است که به‌خاطر کاهش غلظت کلسیم آزاد در خون اتفاق می‌افتد که همه این نکات باید به‌طوردقیق بررسی شود تا مشکلی برای اهداکننده به‌وجود نیاید.

مرز صنعت پلاسما و اهدای خون

اهدای پلاسما شامل فرآیندهایی مانند خون‌گیری، استخراج پلاسما و بازگرداندن باقیمانده خون به بدن افراد می‌شود. این فرآیند با استفاده از یک سوزن در بازو انجام می‌شود و پلاسمای اهداشده در افراد بزرگسال و سالم، پس از 48 ساعت جایگزین می‌شود. در مقابل، اهدای خون کامل شامل اهدای تمامی بخش‌های خون، شامل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید، پلاکت‌ها و پلاسما است. خون کامل در بسیاری از موارد در جراحی‌ها و درمان بیماری‌ها به‌کار می‌رود. برخی بیماران به اجزای خاص خون، مانند گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید یا پلاکت‌ها نیاز دارند. اهدای خون کامل نیز در درمان تروما و اختلالات خونریزی، نقص ایمنی اولیه و برخی بیماری‌های نادر مورداستفاده قرار می‌گیرد. به‌دلیل افزایش نیاز به داروهای مشتق از پلاسما، مانند ایمونوگلوبولین (lg)، فاکتورهای انعقادی و آلبومین، اهمیت اهدای پلاسما تاحدود زیادی افزایش یافته است. در شرایطی که ذخیره خون فعلی برای پوشش تقاضای خون کامل و پلاسما کافی نباشد، اهدای پلاسما بسیار حیاتی خواهد بود.

در صنعت پلاسما، روابط اقتصادی همانند هر صنعت دیگری ناظر بر مناسبات آن است؛ بنابراین هر فردی که هر هفته این زحمت را می‌پذیرد که به مراکز جمع‌آوری پلاسما مراجعه کند، حق دارد به‌عنوان یکی از ذی‌نفعان این صنعت، وجهی در رابطه با اهدای پلاسمای خود دریافت کند. این مرز مهم صنعت پلاسما و فرآیند اهدای خون است.

در اهدای خون، فرد بدون توقع خون خود را اهدا می‌کند و باتوجه به محدود بودن تعداد مراجعه حداکثر در 3 یا 4 بار در سال، اختلالی در زندگی عادی فرد ایجاد نمی‌کند و از همه مهم‌تر، مناسبات ناظر بر فرآیند اهدای خون از اساس اقتصادی نیست؛ اما در صنعت پلاسما باتوجه به حاکم بودن این مناسبات اقتصادی و سودی که جمع‌آوری‌کننده می‌برد، حق فرد است که وجهی متناسب با نرخ جهانی پلاسما برای هر نوبت دریافت کند. جمع‌آوری‌کنندگان پلاسما، این پلاسماهای جمع‌آوری‌شده را به شرکت‌های تولیدکننده دارو می‌فروشند و انتفاع بحق خود را می‌برند. پس از اساس، بخشی از پلاسمایی که از منابع خونی جمع‌آوری می‌شود، در جهان سهم اهدای خون و بخشی نیز حاصل فعالیت صنعت پلاسما است.

موانع ورود صنعت پلاسما به ایران

باتوجه به اینکه در ایران قبل از تشکیل سازمان انتقال خون ایران، پدیده مذموم خون‌فروشی جاری بوده است، سایه سنگین این سابقه روی صنعت پلاسما نیز افتاد و ورود این صنعت به ایران با یک فرآیند معیوب فرهنگی ورود پیدا کرد. پایه‌گذاران صنعت پلاسما در ایران باتوجه به این موانع ذهنی و فرهنگی، به‌جای تولید ادبیات خاص این صنعت برای متقاعد کردن مسئولان و مردم از ادبیات اهدای خون برای جمع‌آوری پلاسما در کشور استفاده کردند. جمع‌آوری پلاسما در کشور با شعار اهدای پلاسما وارد شد و از اساس وجهی که بابت اهدای پلاسما پرداخت می‌شود، در اطلاع‌رسانی‌ها بیان نمی‌شود و تلاش می‌شود که کمرنگ جلوه کند.

این ورود معیوب از نظر فرهنگی حتی در اذهان اهداکنندگان پلاسما اثر گذاشته است و به‌طوردائم با موضوع خون‌فروشی مرتبط می‌شود. سازمان انتقال خون نیز صنعت پلاسما را به‌عنوان رقیب تلقی و همواره از ذهنیت‌های منفی استفاده می‌کند و به این ماجرا دامن می‌زند. واقعیت این است که پلاسما صنعت است و پلاسماهای جمع‌آوری‌شده فروخته می‌شود و تابع مناسبات اقتصادی است و باید حق هر کسی که در این فرآیند، پلاسمای خون خود را تقدیم می‌کند، به نرخ جهانی پرداخت شود.

سخن پایانی

سازمان بهداشت جهانی، امسال در پوستر خود با عنوان روز تجلیل از اهداکنندگان خون، از اهداکنندگان پلاسما نیز تجلیل کرد و این مهم، نشان از اهمیت توجه به صنعت پلاسما و تامین نیاز بیماران خاص به پلاسما دارد. اهمیت این مهم آنجا نمایان می‌شود که به یکی از راهبردهای سازمان بهداشت جهانی برای کمک به کشورهای با درآمد کم و متوسط در بهبود در دسترس بودن پلاسمای انسانی باکیفیت بدل شده است. پلاسمای انسانی می‌تواند نجات‌بخش زندگی بیماران نیازمند به پروتئین‌های موجود در پلاسما از جمله بیماران هموفیلی باشد و باید این صنعت موردتوجه ویژه‌ای قرار گیرد.