راضیه تجار: رمان‌های زرد بلای جان فرهنگ کشور شده
راضیه تجار گفت: اقبال ناشران ما به مجموعه داستان کم شده است و بیشتر رمان برای انتشار می‌خواهند. ناشران به دنبال سود پولشان هستند و دغدغه فرهنگی هم ندارند تاجایی که تعدد رمان‌های زرد بلای جان فرهنگ کشورمان شده است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی تسنیم، بازار کتاب و اوضاع نشر در کشورمان با چالش‌هایی از یک سو و در عین حال فرصت‌هایی روبرو است که نیاز به توجه جدی و بررسی از نگاه صاحب نظران این حوزه دارد. راضیه تجار محقق و نویسنده وضعیت کتاب و داستان کشورمان را به خوبی می‌شناسد و نظرات قابل توجهی درباره آسیب‌های حوزه نشر دارد. سؤالات خود را با او درمیان گذاشتیم و او با سعه صدر به ما پاسخ داد که در ادامه می‌خوانید:
تسنیم: خانم تجار! تعداد کتابهای ترجمه سهم قابل توجهی از بازار نشر را به خود اختصاص داده‌اند، آن هم به شکلی بی رویه و بدون اینکه نظارتی بر آنها باشد. نظر شما دراین باره چیست؟
من آماری از وضعیت انتشار کتابهای ترجمه‌ای ندارم. فقط می‌توانم بگویم خیلی خوب است که با ادبیات ناب جهان آشنا شویم؛ مخصوصاً آثاری که واقعاً خوب ترجمه شده باشد. ترجمه هم مسئله بسیار مهمی است. ترجمه هم باید از نظر فرم و محتوا خوب باشد و هم اینکه کسی که ترجمه کرده به زبان مبدأ و مقصد مسلط باشد. با در نظر گرفتن این دو مورد ترجمه خیلی خوب است. ولی اینکه هر کاری را بدون اینکه کارشناسی شود، توسط هرکسی که ادعای مترجم بودن دارد، ترجمه و ارائه شود و انتشاراتی‌ها هم منتشر کنند، این درست نیست. به اضافه اینکه واقعا باید دست به تألیف زد به صورتی که بیشتر حمایت از نویسندگان داخلی باشد چه در حوزه کودک و نوجوان و چه در حوزه بزرگسال و برای این کار هم دغدغه وجود داشته باشد و مسائلی که واقعاً نیاز است در قالب داستان ارائه شود، کارشناسی و مخاطب شناسی شود.
همه اینها این خیلی مهم است یعنی ناشران دغدغه‌مند لازم است به اضافه اینکه در کنار هر نشر کسانی باشند که پشتیبانی فکری کنند، اتاق فکر داشته باشند. بدانند سفارش چه چیزی بدهند. چه مضامین و چه ایده‌هایی نیاز جامعه است و نویسندگان متناسب با همان حوزه داشته باشند و بعد بتوانند به نویسندگان اطمینان خاطر بدهند که هم کتابشان خوب ارائه می‌شود و هم اینکه دو سه سال در ترافیک چاپ نمی‌ماند.
اقبال ناشران به داستان کوتاه کم شده است
تسنیم: ارزیابی شما از وضعیت نشر کشورمان چیست؟ ناشران ما چنین دغدغه‌ای دارند یا اصلاً چنین روندی وجود ندارد؟
شاید تعداد معدودی چنین دغدغه و روندی را داشته باشند، ولی اکثریت متاسفانه ندارند. به طور مثال اقبال ناشران ما به مجموعه داستان کم شده است و بیشتر رمان برای انتشار می‌خواهند. این اطلاعات را از نویسندگانی که با آنها ارتباط دارم به دست آوردم. درحالی که این رویکرد غلط است. به یکی از این ناشران این موضوع را گفتم که نباید این کار را بکنید و فقط بگویید رمان. برای اینکه خیلی کسانی که به ساحت رمان نویسی وارد می‌شوند از داستان کوتاه شروع می‌کنند. اشکالاتشان در این وادی که برطرف شد و کارهای خوبشان به چاپ رسید، بعد می‌توانند به سمت رمان بروند که رمان در حقیقت تجارب نابی را می‌طلبد. از این رو می‌گویم مهم‌تر است که داستان کوتاه را نادیده نگیرند. داستان کوتاه مهم است و جایگاه خیلی بالایی در ادبیات دارد. با این روند می‌گویم اوضاع نشر ما الان خیلی لق است. ناشران به دنبال سود پولشان هستند و به نظرم دغدغه مند نیستند. همه دنبال منافع هستند در حالی که در حوزه فرهنگ باید بیشتر دغدغه فرهنگی داشته باشند.
بیشتر ناشران کاسب هستند
تسنیم: دلیل ناشران برای چاپ نکردن داستان کوتاه چیست؟ آیا اقبال مردمی به داستان کوتاه وجود ندارد؟
از قشرعامه مردم آنهایی که خواننده رمان هستند، به عنوان یک سرگرمی به رمان مطالعه می‌کنند. دنبال رمان‌های عمیق نیستند و ناشران هم بیشتر کاسب هستند و می‌گویند ما کتاب‌هایی چاپ کنیم که مشتری داشته باشد. یک نفر رمان می‌خرد و خوشحال است که تقریباً برای سه هفته‌اش سرگرمی دارد و هر وقت حوصله‌اش سر برود کتاب را باز می‌کند و می‌خواند. این روند اشتباه است. رمان‌های زرد بد است. با دور کند هم آنها را می‌خوانند تخمه می‌شکنند و می‌خوانند. غذا درست می‌کنند و چند ورق رمان می‌خوانند. به هر حال یک قشر این طور هستند و مسئله‌ای نیست. اما اگر ما دغدغه تولید آثار بهینه در زمینه ادبیات را داریم، راهکارهای خودش را می‌طلبد.
چاپ کتاب در ازای پول خطرناک است
تسنیم: این راهکارها از نظر شما چیست؟
ناشران محترم باید به بار ادبی آثاری که چاپ می‌کنند، اهمیت بدهند. درست است ممکن است در فروششان تأثیر بگذارد چون اهالی که ادبیات و فرهیخته سر هرم می‌رسند و جمعیتشان نسب به جمعیت دامنه مخاطبان کمتر می‌شود، ولی کسانی که در این حوزه ورود پیدا کردند اگر با برنامه‌ریزی پیش بیایند و فکر شده و برای پیشرفت ادبیات واقعاً وقت بگذارند و با افراد دغدغه مند مراوده داشته باشند، راهکار پیدا می‌کنند و می‌توانند آثار ادبی خوب در حوزه داستان را چاپ کنند. از آن بدتر اینکه الان اینطور شده که طرف پول می‌دهد و کتاب چاپ می‌کند. این خیلی خطرناک است. ناشر هم می‌خواهد زندگی‌اش را بگذراند و به درآمد می‌اندیشد و اصلاً به محتوا اهمیت نمی‌دهد.
تسنیم: می‌شود جلوی این قضیه را گرفت؟ یعنی انتشار کتاب با پول ممنوع باشد؟
کسی که این کار نمی‌کند. در طول سال‌ها هم هیچ بررسی نبوده است. در وزارت ارشاد هم کتاب از نظر محتوا بررسی می‌شود از نظر ساختار هر چه قدر هم که کتاب سست باشد چاپ می‌شود. این خودش خیلی مسئله بزرگی است و متاسفانه در این 20 سال اخیر مد شده که ناشر پول می‌گیرد و کتاب چاپ شود. الان یک صف طولانی از کسانی درست شده که شاید یک دوره کلاس داستان نویسی هم ندیده باشند ولی کاری سطحی ارائه می‌کنند و ناشر هم کارشناسی می‌کند که فروش دارد یا نه اما فروش به چه قیمتی؟
ارشاد به ساختار کتاب‌ها نظارت نمی‌کند
تسنیم: یعنی هر کتابی هر چند سست به بهانه فروش منتشر می‌شود
بله از نظر محتوایی شاید ارشاد نظارتی داشته باشد، اما از نظر ساختمان کار بسیار سست هستند. بعد هم محتواهای این رمان‌های زرد معمولاً کپی شده از روی دست هم است و در نتیجه ارتقای ذوق و بینش به مخاطب نمی‌دهد. بعضی کارها حتی مخاطبش را دل زده می‌کند. برای همین الان می‌گویند واقعاً هر کتابی ارزش خواندن ندارد. این شیوه در دراز مدت به همان ناشران هم لطمه می زند. بالاخره کتاب گران است، مثلاً یک دانشجو یکی از این کتاب‌ها را می‌خرد و می‌خواند و می‌بیند به هیچ دردی نخورد. دفعه بعد به جای خرید کتاب بعدی به فضای مجازی می‌رود و در درازمدت بر ادبیات و فرهنگ کشور تأثیر منفی می‌گذارد. به نظرم باید جلساتی بین نویسندگان با ناشران باشد که درباره کتاب‌ها بحث کنند و انشاالله به نتایج بهتری برسند.
گنجینه‌ای از آثار خوب برای اقتباس سینمایی داریم
تسنیم: یک مسئله دیگر این است که روند تبدیل کتاب به فیلم در کشور ما خیلی کند و کم است. دلیل این ضعف را از کجا می دانید؟ ضعف ادبیات داستانی و آثار ضعیف باعث شده که تولیدکنندگان فیلم و سریال به سمت اقتباس از کتاب نروند؟
رویکرد فیلم سازهای ما به ساخت فیلم از روی کتاب یعنی اقتباس از ابتدا خیلی زیاد نبوده است. ولی در طول مسیر اگر به آثاری که در حوزه سینما تولید شده است، نگاه کنید آثار خوبی را مشاهده می‌کنیم که برگرفته از رمان‌ها و حتی داستان کوتاه است. مثلاً آقای مهرجویی درخت گلابی را از داستان کوتاه خانم گلی ترقی گرفته است و جاده‌های سرد از یک داستان کوتاه محمدرضا سرشار وام گرفته بود. آقای مهرجویی یکی دو داستان کوتاه از سلینجر را تبدیل به فیلم کرده بود. فیلم گاو هم اقتباس از کتاب است. اگر کارگردان اهل مطالعه باشد، بین کتاب‌ها انتخاب می‌کند. ما گنجینه‌ای از آثار خوب داریم. اگر کنکاش شود آثار بسیاری چه از قدیمی‌ترها و چه از معاصرها پیدا می‌شود و می‌توانند از اینها اقتباس کنند. ولی بعضی‌ها دنبال این هستند بگویند من خودم مبدع این داستان هستم.
درحالی که طرف کارگردان است و نویسنده نیست ما به ندرت مؤلف داشتیم که کار شایسته‌ای داشته باشد. به نظرم چه جوانتر ها و چه پیشکسوت‌ترهای سینما باید یک رویکردی به کتابهای خوب داشته باشند و می‌توانند از کسانی که کتاب‌ها را خوانده‌اند و غربالگری کرده‌اند، کمک بگیرند تا بهترین‌ها را در دسترشان بگذارند. در دنیا و در سینمای جهان خیلی این رویکرد بوده و اکثراً هم موفق بوده‌اند؛ گرچه خواندن رمان لذتش بیشتر است و از تخیل خود آدم استفاده می‌کند ولی رمان‌های خوب و آثار داستانی کوتاه خوب نیازمند این هستند که برای اینکه بیشتر دیده شوند به زبان سینما ارائه شود.
تسنیم: منظور شما این است که سیستم یا جمع متخصصی که کتابهای خوب را به فیلم سازان معرفی کند در کشورمان نداریم؟
الان نداریم. البته این کار در دولت زمان آقای احمدی نژاد انجام شد. سیما فیلم این حرکت را آغاز کرد و نویسندگان را دعوت کردند و بسیاری از آثار را با مبلغ دو میلیون تومانی خریداری کردند تا نویسندگان این مجوز را بدهند که فیلم سازها و کارگردان‌ها از این آثار استفاده کنند و اینها را به صورت داستانی دربیاورند. منتها باز هم آن استقبالی که باید بشود، نشد.
تسنیم: چرا؟
چون فیلمنامه نویسی هایی که در این دایره تولید فیلم هستند و درسیما فیلم و سینما کار می‌کنند پولهای درشتی نسبت به نویسندگان می‌گیرند و دوست ندارند که از این بخش کنار گذاشته شوند. من این جوری فکر می‌کنم وگرنه چرا نباید این ارتباط برقرار شود؟ الان هم که متاسفانه دیگر خیلی چیزها به هم ریخته چون مجلات داستانی تخصصی نداریم و این جریان بههم ریخته و تعطیل شده است.
تسنیم: متاسفانه نکته مهم همین جا است 30 سال و 40 پیش مجلات تخصصی در حوزه ادبیات بودند که نویسنده‌ها کارهایشان را از آنجا شروع می‌کردند داستان‌ها همانجا چکش می‌خورد، بالا پایین می‌شد و بعد هم به نشریه می‌آمد. این طور نویسندگان به جامعه معرفی می‌شدند و ناشران هم سراغ مجلات می‌آمدند و نویسنده‌ها را پیدا می‌کردند و این مسیر رشدی برای نویسنده شدن بود. اما الان با توجه به اینکه هرکسی می‌تواند کتابش را چاپ کند سیر تربیت نویسنده خوب لطمه جدی دیده است.
متاسفانه بله و با این رویکرد جمعیت کسانی که وارد دایره نوشتاری شدند، زیاد شده‌اند. نویسنده‌ها بیشتر شدند اما سازوکار درستی وجود ندارد و طی مسیر و آهسته و پیوسته جلو آمدن‌ها دیگر نیست و در نتیجه این ضعف‌ها را می‌بینیم.
ضعف قابل توجهی در زندگی نامه‌نویسی داریم
تسنیم: جدای از داستان این ضعف در حوزه زندگی نامه نویسی هم وجود دارد. نظر شما در این باره چیست؟
بله در این زمینه هم البته خیلی رویکرد جدی است در دو دهه اخیر خیلی زیاد شده است. اما اینجا هم مشکل این است که هرکسی در این حوزه کار می‌کند و کارهای ضعیف هم خیلی داریم. کارهایی که فقط گرته برداری از واقعیت است؛ بدون یک ذره تخیل و ساختار نظام مند و خوب. در نتیجه این آثار چون حامی دارد و زیاد در دسترس عموم است به آنها لطمه خورده است. درست است که این زندگی‌نامه‌ها لازم است ضبط شود و برای این نسل و نسل‌های آینده بماند، ولی در این حوزه هم ضعف بسیار است و هرکسی آمده و چیزی نوشته است.
تسنیم: پس شما ورود بی قاعده همه کس را مشکل اصلی می‌بینید؟
بله.
تسنیم: خانم تجار! خانم‌های نویسنده هم در سال‌های اخیر تعدادشان خیلی زیاد شده است. تحلیل شما از ورود زیاد خانم‌ها به عرصه داستان نویسی چیست؟
در کلاس‌های داستان نویسی از 20 نفر، 18 نفر خانم هستند و چرایی این قضیه را باید تحلیل کرد. همه شهرزاد قصه گو را می‌شناسیم. به هر حال خانم‌ها تخیلشان و احساسات و عواطفشان بیشتر ساری و جاری است از سوی دیگر پرگویی‌شان و دایره واژگان و حراف بودنشان همه دخیل است. ضمن اینکه فرصت بیشتری دارند از نظر برای اینکه بیایند دو ساعت در کلاس باشند و همان ارتباط با اعضای کلاس و رفت و آمدش باعث می‌شود یک روزشان را بگذارنند. اینها همه عاملی بوده برای اینکه رویکردشان جدی‌تر شود. بعد هم موضوعاتی را انتخاب می‌کنند مثل موضوعات خانوادگی که دم دستی‌تر است. موضوعات خیلی سخت وسنگین نیست. یا اینکه در ارتباط با شهدا است و مسئله عاطفی‌تر است. درنتیجه ورود بیشتری به مساله نویسندگی پیدا کردند. در مجموع صرف نظر از اینکه چه کسی کتاب را نوشته، کار باید از خودش دفاع کند و خودش خوب و مانا باشد و حرفی برای زدن داشته باشد و فقط روایت صرف هم نباشد.
کتاب مهم است نه جنسیت نویسنده‌اش
تسنیم: کتابهای خانم‌ها به همان اندازه که تعدادشان زیاد و جدی شده است، جدی و قابل تأمل است؟
نه نمی‌توانم بگویم همه آنها خوب است. همانطور که در مورد کارهای آقایان هم همین است. کتاب نباید برای یک ماه و دوماه باشد. کتاب باید بماند و بیشتر از خودش دفاع کند. خواننده‌اش را جذب کند حس و حالی به او بدهد. پیامی در آن باشد و از نظر بار ادبی و زبانی و بعضی توصیفات و تلمیحات غنی باشد.
تسنیم: پس شما در مجموع تفاوتی بین سطح کار خانم‌ها و آقایان نویسنده قائل نیستید و معتقد هستید خود کتاب‌ها باید جدی باشد و فرقی ندارد نویسنده خانم باشد یا آقا؟
بله. جنسیت مهم نیست و کار واقعاً باید کار باشد، همانطور که قبلا اشاره کردم کتاب باید خودش را معرفی کند نه اینکه من یا سایر افراد بگویند اینجاست که لازم است یقین داشته باشیم جنسیت نویسنده مهم نیست.
تسنیم: درمجموع راهکار شما برای برون رفت و ترمیم آسیب‌هایی که الان متوجه وضعیت نشر کشور ما است، چیست؟
در مجموع می‌خواهم بگویم نویسنده‌های ما باید وقت بیشتری برای مطالعه بگذارد و در حوزه‌های مختلف کتاب بخوانند. حتی روانشناسی بخوانند. جامعه شناسی بخوانند. شعر و داستان بخوانند. برای نوشتن وقت بگذارند و سعی کنند به روز باشند. متن‌های جدیدتر بخوانند و برای این مقوله وقت بگذارد به گونه‌ای که وقتی برای نوشتن اثری زحمت می‌کشند بالاخره مخاطب خودشان را پیدا کنند. از آن طرف ارشاد هم به این بخش کتاب و کتاب خوانی بیشتر توجه کند. آموزش و پرورش دغدغه‌مند این مسئله باشد. ما ساعت مطالعه داشته باشیم. معلمانی داشته باشیم که اهل مطالعه باشند. بهترین‌ها را معرفی کنند. ارتباط بین دانش آموزان با کتاب دارها باید مثل نهاد کتابخانه‌ها تنگاتنگ‌تر باشد و بحث کاغذ و مقوله گرانی کتاب و اینکه ناشران به هرحال اتاق فکر داشته باشند کسانی برمسند کار بنشانند که وقتی آثاری که به دستشان می‌رسد مطالعه کنند و واقعاً به مقوله ادبیات اشراف داشته باشند و بعد مهر چاپ کتاب بزنند هم بسیار مهم است.