رمزگشایی از معمای "انبساط عالم" با تلسکوپ رصدخانه ملی ایران / "لبه علم" در اختیار دانشمندان ایرانی

دکتر امین فرهنگ؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در گفت‌و‌گو با تسنیم اظهار کرد: ما با تلسکوپ رصدخانه ملی ایران کارهایی را می‌توانیم انجام دهیم که در مرز و لبه علم قرار دارند اما این به تنهایی کافی نیست چراکه این تلسکوپ هنوز ابزارگان ندارد و ابزار لازم برای رصد با تلسکوپ را نداریم در واقع خود تلسکوپ، ساخته شده و باید هزینه‌های آن تخصیص داده شود تا بتوان ابزارگان را تهیه کرد.

وی گفت: ساخت ابزارگان تلسکوپ رصدخانه ملی ایران بسیار زمانبر است و ممکن است 4 یا 5 سال طول بکشد و در نتیجه خیلی معقول نیست که 5 سال از تلسکوپ استفاده نکنیم و به احتمال زیاد باید خریداری شود البته ذکر این نکته بسیار مهم است که اصل، تلسکوپ است که باید درست کار کند که این دو تصویری که از آن منتشر شد، نشان‌دهنده این امر است که تلسکوپ به درستی کار می‌کند.

دکتر فرهنگ ادامه داد: در یک تصویر منتشر شده از تلسکوپ رصدخانه ملی ایران، پخش‌شدگی نور با 0.8 ثانیه قوسی بود و تصویر دیگر 0.65 قوسی بوده است؛ اگر به دلیل افت‌وخیزهای دمایی که در آسمان اتفاق می‌افتد شما یک جسم نقطه‌ای را به دلیل جو نمی‌توانید به صورت نقطه ببینید و آن، مقداری پخش می‌شود که به آن پخش‌شدگی نور می‌گویند و این پخش‌شدگی در جاهای مختلف، اندازه‌های مختلفی دارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تصریح کرد: سایت قله گرگش از این حیث یکی از بهترین سایت‌های دنیا است که پخش‌شدگی نور کمتری دارد و عملاً تاریکی بسیار کمتری دارد؛ میانگین این تاریکی را که اندازه‌گیری کردند 0.6 ثانیه قوسی بوده است؛ ما با این تلکسوپ قادر به گرفتن تصویری هستیم که دقیقاً همان 0.6 ثانیه قوسی است یعنی در ماکزیمم سطح ممکن، نور را دریافت می‌کنیم و این به معنای آن است که تلسکوپ کار خود را به‌درستی انجام می‌دهد.

وی ادامه داد: مرحله بعدی که نور از تلسکوپ رد می‌شود ما باید ابزار داشته باشیم که بتوانیم این نور را تحلیل کنیم مثلاً ابزار لازم را داشته باشیم که تصویر کهکشان را بر روی نور انداخته و یکسری اندازه‌گیری‌ها را انجام بدهیم؛ یا نور را پخش کرده تا متوجه شویم که چه موادی در آن به کار رفته است. در مهندسی چیزی وجود ندارد که نتوان آن را ساخت اما مسئله ما زمان است، مثل این می‌ماند که شما یک ماشین مدل بالا با یک موتور بسیار قدرتمند دارید اما لاستیک ندارد! رصدخانه ملی ایران، برنامه ساخت ابزارگان را در درازمدت دارد اما برای کوتاه‌مدت یا میان‌مدت که در حال استفاده از تلسکوپ هستیم باید ابزار تهیه شود.

دکتر فرهنگ گفت: تلسکوپ رصدخانه ملی ایران کار خود را از لحاظ کیفیت به بهترین نحو ممکن انجام داده که دو تصویر گرفته شده گویای این موضوع است؛ تلسکوپ‌های کلاس 4 متری خوبی در دنیا وجود دارند که از جمله آنها تلسکوپ فرانسه‌کانادایی (Canada-France-Hawaii Telescope) معروف به تلسکوپ CFHT، است؛ امروز ترکیه و هند در حال ساخت تلسکوپ هستند اما ایران نخستین کشوری است که در منطقه، تلسکوپ کلاس 4 متری ساخته است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با بیان اینکه تلسکوپ رصدخانه ملی ایران یک ویژگی بسیار مهم دارد و آن اینکه می‌تواند در ناحیه فرابنفش نزدیک رصد کند، خاطرنشان کرد: زمانی که نور از جو رد می‌شود عملاً پرتوهای فرابنفش توسط ازن در جو، جذب شده و به زمین نمی‌رسند؛ یک ناحیه و پنجره بسیار کوچکی از آن وارد زمین می‌شود که به آن فرابنفش نزدیک می‌گویند.

وی ادامه داد: تلسکوپ رصدخانه ملی ایران قادر به رصد نور "فرابنفش نزدیک" است؛ رصد کردن این ناحیه بسیار چالشی است چرا که پراکندگی فوتون و نوری که می‌رسد بسیار زیاد است و صافی آینه تلسکوپ باید بسیار زیاد باشد که خوشبختانه تلسکوپ آن صافی و ویژگی را دارد.

وی بیان کرد: در تمام تلسکوپ‌های جهان فقط تلسکوپ‌های وی‌ال‌تی (Very Large Telescope) یا (VLT) (چهار تا از بزرگترین تلسکوپ‌های نوری جهان هستند که در رصدخانه پارانال در شیلی به صورت آرایه‌ای قرار گرفته‌اند) قادر به رصد در این ناحیه هستند؛ تلسکوپ‌های بزرگ و 10 متری دنیا نیز قادر به رصد در این ناحیه نیستند؛ این ویژگی به ما امکان می‌دهد که هم مطالعات مولکولی را در این ناحیه انجام داده و هم ردشیفت (انتقال به سرخ) نزدیک را انجام دهیم؛ در ردشیفت نزدیک، زمانی که کهکشان‌ها مقداری از ما دور می‌شوند طول موج آنها به سمت قرمز حرکت می‌کند.

دکتر فرهنگ گفت: تعداد زیادی از خطوطی که از کهکشان‌ها مشاهده می‌کنیم در ناحیه UV قرار می‌گیرند و باید در فضا آنها را رصد کنیم اما زمانی که کهکشان مقداری دور می‌شود، آنها حرکت کرده و در ناحیه Near UV قرار می‌گیرند؛ در واقع با تلسکوپ رصدخانه ملی ایران قادر به رصد "ردشیفت نزدیک" هستیم؛ (انتقال به سرخ یا سرخ‌گَرایی، پدیده‌ای است که در آن نور گسیل‌شده از یک جرم امواج مرئی، فرابنفش، پرتو ایکس، پرتو گاما به سمت طول موج قرمز در انتهای طیف می‌رود) این ردشیفت نزدیک به ما کمک می‌کند که آن ناحیه‌ای که "انبساط عالم" در آن اتفاق می‌افتد را مطالعه کنیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تصریح کرد: حدس من این است که بیشتر فعالیت‌های این تلسکوپ، فعالیت‌های بین‌المللی باشد که این یک خدمت به بشریت است.

دکتر فرهنگ با اشاره به موضوع "لایه‌نشانی" در پروژه رصدخانه ملی ایران گفت: موضوع ساخت "لایه‌نشانی" در باغ لارک در حال ساخت بود؛ این بزرگترین محفظه خلا کشور است و به اندازه 4 متر قطر دارد و نزدیک به 4 متر نیز ارتفاع دارد؛ خلا داخل این محفظه تا 10 به توان منفی 6 میلی‌بار می‌رسانند؛ اندازه فشار بر روی سطح زمین یک بار است و شما 100 میلیون بار فشار را نسبت به زمین کم می‌کنید که این رخداد بسیار بزرگی است.