روش‌های علاقه‌مند کردن کودک و نوجوان به روزه‌داری
اهمیت آماده کردن کودک و نوجوان برای روزه گرفتن در ماه رمضان و انس با احکام و موازین اسلامی به اندازه‌ای است که روایت‌ها و حدیث‌های مهمی در این باره از سوی ائمه اطهار علیهم‌السلام عنوان شده است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، در حدیث اهل بیت علیهم السلام عنوان شده زمانی که نوجوانان به سن تکلیف رسیدند، حکم شرعی نماز و روزه برای آن‌ها واجب می‌شود. سن تکلیف برای دختران 9 سال و برای پسران 15 سال تعیین شده است؛ اما وقتی روایت‌ها را مرور می‌کنیم مشاهده می‌شود که در برخی احادیث سن 9 سالگی برای روزه گرفتن فرزندان - چه دختر باشند و چه پسر - تعیین شده است. در عین حال طبق احکام فقهی از طرف مراجع عظام تقلید، این سن برای دختران و پسران کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوایی خاصی که دارد، به‌نوعی اعلام شده تا سلامت آن‌ها را به مخاطره نیندازد. در این شرایط والدین وظیفه دارند تا زمان رسیدن فرزندان خود به سن تکلیف و روزه گرفتن در ماه رمضان، آن‌ها را با احکام شرعی و از جمله آداب ماه مبارک رمضان آشنا کنند. اهمیت آماده کردن کودک و نوجوان برای روزه گرفتن و انس با احکام و موازین اسلامی به اندازه‌ای است که روایت‌ها و حدیث‌های مهمی در این‌باره از سوی ائمه اطهار علیهم‌السلام عنوان شده است.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام و المسلمین مسعود علایی، مدرس حوزه و دانشگاه و کارشناس تربیت اسلامی انجام داده، به بررسی ضرورت‌ها و بایسته‌های آشنا کردن و انس دادن کودکان و نوجوانان با امور اسلامی به‌ویژه روزه ماه رمضان پرداخته است. آن‌طور که این کارشناس خانواده اسلامی شرح می‌دهد، کودک و نوجوان به خصوص در زمان افطار کردن و یا سحری خوردن علاقه زیادی دارند که با بزرگترها هم‌سفره شوند. در این شرایط سرزنش آن‌ها و دور کردن از سفره افطار باعث دلخوری و دین‌گریزی آن‌ها می‌شود. خوب است بزرگترها از همین علاقه کودکانه به بهترین نحو ممکن بهره برده و از آن‌ها بخواهند تا در فیض بردن از این لحظات معنوی همراهشان شوند. چون همین هم‌سفرگی در لحظات معنوی سحر و غروب ماه مبارک رمضان آثار بسیار مهم و تأثیرگذاری در ساخت شخصیت دینی کودکان و نوجوانان دارد.
سن روزه‌گرفتن در حدیث اهل بیت علیهم‌السلام
در بعضی از مطالب گفته می‌شود که سن تکلیف، سنی است که دختر و پسر نوجوان باید روزه بگیرد. آیا در روایت‌ها اشاره‌ای به سن روزه گرفتن و اهمیت انس نوجوانان با این حکم شرعی وجود دارد؟
بله. نمونه‌های زیادی در احادیث وجود دارد که نشان می‌دهد انس دادن کودک و نوجوان با امور دینی به خصوص روزه گرفتن چه اندازه در تربیت آن‌ها اهمیت دارد. به عنوان مثال در روایتی عنوان شده که امام محمدباقر علیه السلام در مجلسی درباره سن تشویق کودکان به نماز صحبت می‌کردند.
در ضمن صحبت‌ها فرمودند: «ما کودکان خود را وقتی 5 ساله هستند به نماز امر می‌کنیم ولی شما کودکان خود را وقتی 7 ساله شدند به نماز امر کنید. ما کودکان خود را وقتی 7 ساله شدند به روزه وامی‌داریم، به اندازه‌ای که توان دارند؛ چه نصف روز باشد یا بیشتر یا کمتر. وقتی تشنگی و گرسنگی بر آن‌ها چیره شد، افطار می‌کنند تا اینکه به روزه عادت کنند و توان آن را بیابند. ولی شما کودکانتان را وقتی 9 ساله شدند، به اندازه‌ای که توان دارند به روزه وادارید و وقتی تشنگی بر آنان چیره شد، افطار کنند.» این روایت که در جلد سوم کتاب کافی نوشته شده نشان می‌دهد که چه اندازه مأنوس کردن نوجوانان با حکم روزه اهمیت دارد.
"چشم‌روشنی‌های خدا برای روزه‌داران" در بیان آیت الله بهجت (ره)ضرورت تشویق و همراهی با کودک و نوجوان روزه‌دار
در این حدیث نوعی ترحم و اغماض نسبت به روزه کودکان دیده می‌شود. درواقع گویی حضرت اشاره می‌کنند که با فرزندان کم سن و سال خود در مورد روزه گرفتن، مدارا کنید و در عین اینکه آن‌ها را به تشویق به روزه گرفتن می‌کنید، آن‌ها را مجبور نکنید. چرا این نوع مماشات و مدارا در بیان آن حضرت وجود دارد؟
در این مورد باید توجه داشت که روح هر انسانی در دوران کودکی و نوجوانی انعطاف خوبی دارد. در این شرایط، قابلیت یاد گرفتن دستورات دینی و به خصوص تمرین روزه‌داری از کودکی راحت‌تر است. اما هر اندازه که سن انسان بیشتر می‌شود، انعطاف روح او کمتر شده و یاد گرفتن آموزه‌های جدید مشکل‌تر می‌شود.
بر همین اساس روزه گرفتن برای کودکان واجب نیست، اما همین که در میان وعده‌های غذایی رعایت ماه مبارک رمضان را بکند و از انجام کارهایی که روزه را باطل می‌کند دور باشد، برای او کاری زیبا و پسندیده است که زمینه‌ساز تقوای او در دوران جوانی می‌شود. درواقع والدین و بزرگترها باید کودکان خود را به روزه گرفتن تشویق کنند، اما در این مورد به او سخت نگیرند تا کودک از روزه گرفتن لذت ببرد و با آن خو بگیرد.
اینفوگرافی | مهم‌ترین اعمال ماه رمضان را بشناسیمبرنامهریزی از کودکی شروع شود
به هر حال روزه گرفتن برای برخی از افراد بزرگ‌سال هم سخت است. چرا این حکم دینی را باید از کودکی به فرزندان بیاموزیم؟ نمی‌توان صبر کرد تا سن آن‌ها بیشتر شود و وقتی به سن تکلیف رسیدند، روزه بگیرند؟
مقدمات روزه گرفتن و هر امر دینی را بهتر است از دوران کودکی به فرزند خود آموزش بدهیم. روزه گرفتن برای دخترها از 9 سالگی و برای پسرها از 15 سالگی واجب می‌شود. البته طبق حکم فقهی برخی از مراجع هم این سن برای دختران 13 سالگی اعلام شده است.
این حکم شرعی به این مفهوم نیست که فرزندتان را تا رسیدن به سن تکلیف به حال خودش رها کنید و به محض رسیدن به این سن، او را وادار به روزه کنید. درواقع بعضی افراد معتقدند لزومی ندارد مسائل دینی را از کودکی به فرزندان آموزش داد؛ چراکه هر وقت کودک به سن بلوغ برسد، خودش آن‌ها را می‌فهمد و رعایت‌شان می‌کند. اصلاً اگر مهم بود، خدا روزه را زودتر واجب می‌کرد!
آیا این تلقی غلط است؟
بله. روایت‌های دینی نشان می‌دهند که ائمه معصومین علیهم السلام نسبت به یادگیری مسائل دینی به خصوص روزه گرفتن در سنین کودکی اهمیت بسیاری می‌دادند و معتقد بودند که آموزش به فرزندان در خردسالی مانند نقش روی سنگ، هیچ وقت پاک نمی‌شود.
بر همین اساس لازم است که از دوران خردسالی فرزندتان را به روزه گرفتن تشویق کنید. به عنوان مثال هنگام سحری خوردن و افطار او را کنار خود بنشانید و لذت آن لحظات را بهانه‌ای برای آشنایی‌اش با روزه قرار دهید. اما در این کار اعتدال داشته باشید و توانایی جسمی کودک را هم در نظر بگیرید.
بزرگترها الگوی روزه‌داری باشند
چرا تشویق کردن این اندازه مهم دانسته شده؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم چرا نمی‌توان کودک یا نوجوان را به روزه امر کرد، بلکه حتماً باید همراه با تشویق باشد؟
اگر می‌خواهید دختر یا پسر کوچک شما آداب روزه‌داری را بداند و از همان دوران کودکی و نوجوانی‌اش تقوایی را که در روزه‌داری است، یاد بگیرد و درک کند بهتر است خودتان الگوی خوبی برای او باشید. همین الگو بودن هم نوعی تشویق و ترغیب را در خود دارد.
به هر حال همیشه این‌طور نیست که بتوانید اهمیت روزه گرفتن را فقط در قالب جملات و از طریق صحبت با کودک، به او یاد بدهید. کودک و نوجوان برای اینکه اهمیت روزه‌داری را درک کند، باید ارزش آن را در رفتارهای پدر و مادر خود ببیند. وقتی پدری با وجود مشغله کاری بسیار در روزهای گرم تابستان از خوردن و آشامیدن پرهیز می‌کند و در شرایطی که خسته از محل کار به خانه برگشته و خسته و گرسنه است تا زمان افطار به جای گله و شکایت از گرسنگی و گرمای هوا فقط از برکت‌های روزه‌داری می‌گوید، فرزندش اهمیت واقعی روزه را درک می‌کند.
از سوی دیگر در شرایطی که پدر و مادر هنگام سحری خوردن و افطار کردن کودک‌شان را هم در کنار خود می‌نشانند، فرزند آن‌ها می‌تواند به خوبی حس معنویت روزه‌داری را درک کند. بنابراین الگو بودن در رفتارهای عبادتی بهترین شیوه تشویقی برای کودک و نوجوان است.
ضیافت عاشقی | اهمیت شناخت والدین نسبت به فرزندان از منظر قرآن + فیلماشتیاق کودک برای افطار و سحری
این در حالی است که گاهی بزرگ‌ترهای خانواده از اینکه فرزند خردسال‌شان در کنار آن‌ها، افطار کند یا سحری بخورد، ممانعت می‌کنند. آیا این رفتار صحیح است؟
این یک نوع میل به بزرگ شدن و همراه بودن با بزرگ‌ترهای خانواده است. کودک و نوجوان به خصوص در زمان افطار کردن و یا سحری خوردن علاقه زیادی دارند که با بزرگترها هم‌سفره شوند. در این شرایط سرزنش آن‌ها و دور کردن از سفره افطار باعث دلخوری و دین‌گریزی آن‌ها می‌شود.
پس برای مانع شدن از دین‌گریزی کودک، چه باید کرد؟
لازم است بزرگترها از همین علاقه کودکانه به بهترین نحو ممکن بهره برده و از آن‌ها بخواهند تا در فیض بردن از این لحظات معنوی همراهشان شوند. چون همین هم‌سفرگی در لحظات معنوی سحر و غروب ماه مبارک رمضان آثار بسیار مهم و تأثیرگذاری در ساخت شخصیت دینی کودکان و نوجوانان دارد.
در این مورد، نقش الگوگیری از والدین و بزرگترها هم آسان‌تر خواهد بود.
درست است. درباره اهمیت الگوسازی در کتاب بحارالانوار از امام صادق علیه السلام نقل است که فرمودند: «مردم را با رفتار خود به حق رهبری کنید نه با زبان خویش.» روان‌شناسان هم معتقدند کودک و نوجوان، چشم و گوش خود را مثل آیینه‌ای در برابر رفتارهای بزرگ‌ترهای خود به کار می‌گیرد و هر رفتاری که از آنان می‌بیند و درک می‌کند، منعکس کرده و تکرار می‌کند. به این صورت است که پدر و مادر و حتی مربیان و معلمان مدرسه می‌توانند با اهمیت قائل شدن برای روزه، این آموزه مهم اسلامی را به نوجوان یاد بدهند.
البته خواندن مطالب، احادیث و داستان‌های مربوط به روزه و تماشای فیلم‌هایی در این زمینه، کودک و نوجوان را به طور غریزی به این کار تشویق می‌کند و باعث می‌شود که یک کودک با داشتن سن و سال کم، اعمال و حرکات روزه‌داری را انجام بدهد.
اجبار نکنید
همه این موارد با تشویق همراه است. چرا نباید نوجوان را به روزه گرفتن اجبار کرد؟
هیچ کدام از آداب اسلامی با اجبار و تحمیل عملی نمی‌شوند، به خصوص روزه گرفتن که برای انجام آن باید ساعت‌ها در طول روز از خوردن، آشامیدن و کارهای دیگری که روزه را باطل می‌کند پرهیز کرد.
پس این نکته را بدانید که اگر قرار باشد با اجبار و تهدید و دعوا کردن فرزند نوجوان خود را به روزه گرفتن وادار کنید، چه‌بسا ممکن است نه‌تنها رغبت و اشتیاقی نسبت به دین پیدا نکند، بلکه حتی دین‌زده هم بشود و پنهانی و دور از چشم دیگران چیزی بخورد و روزه‌اش را باطل کند.
در این مورد مروری بر سیره و سبک زندگی پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله می‌تواند راهگشا باشد. چراکه آن حضرت در دوران تبلیغ دین اسلام کسی را وادار به پذیرش و یادگیری قرآن و آداب اسلام نکردند. همان‌طور که خداوند متعال در سوره مبارکه «ق» خطاب به آن حضرت می‌فرماید: «وَ مَا أَنتَ عَلَیهِم بِجَبَار؛ تو به زور وادارنده آن‌ها نیستی.»
خداوند در سوره مبارکه غاشیه هم تأکید می‌کند که: «فَذَکر اِنَمَا أَنتَ مُذَکر؛ لَستَ عَلَیهِم بِمُصَیطِر؛ پس تذکر ده که تو فقط تذکردهنده‌ای؛ تو سلطه‌گر بر آنان نیستی که (بر ایمان) مجبورشان کنی.» از این آیات معلوم می‌شود که اگرچه پدر و مادر مسلمان باید فرزند خود را به سمت اسلام و روزه گرفتن دعوت کنند، اما نمی‌توانند فرزند خود را وادار به این کار کنند.
پس چه باید کرد؟
بهترین شیوه آموزش دادن آداب اسلامی به کودکان و نوجوانان، همان شیوه رسول خدا صلی‌الله علیه و آله است. آن حضرت به صورت مداوم زمینه آشنایی مردم با قرآن و احکام اسلامی را ایجاد می‌کردند تا مردم به یادگیری این احکام مشتاق شوند. به این دلیل که آن حضرت به خوبی می‌دانستند که اگر بنای آموزش اسلامی بر اجبار و تحمیل قرار بگیرد، خیلی زود دچار شکست می‌شود و کمتر کسی مایل به روی آوردن به دین اسلام خواهد شد.
پدر و مادر هم می‌توانند فضای خانه را طوری طراحی و اداره کنند که فرزندان، خود به خود نسبت به روزه گرفتن علاقه‌مند شوند و با الگوبرداری از رفتار والدین، آداب روزه‌داری را یاد بگیرند. در نتیجه برای علاقه‌مند کردن کودک و نوجوان به روزه گرفتن، تأکید شده که آسان‌گیری موجب می‌شود کودک و نوجوان نسبت به این کار مشتاق شود، در حالی که سختگیری زمینه دوری و فرار از روزه‌داری را ایجاد می‌کند.
از مرجع تقلیدتان کمک بگیرید
گاهی نوجوانی به سن تکلیف رسیده اما والدین احساس می‌کنند که او توان روزه گرفتن کامل را ندارد. در این شرایط آیا می‌توانند مانع از روزه گرفتن او شوند؟
اگر نوجوانی به سن تکلیف نرسیده و به خصوص اگر بدن ضعیفی هم دارد، بهتر است اجازه ندهند که روزه کامل بگیرد. چون همان‌طور که افراد در سن و سال بالا تحمل سختی عبادت سنگین روزه‌داری را ندارند و از نظر شرعی از این تکلیف الهی معاف‌اند، کودکانی که به سن تکلیف نرسیده‌اند هم نباید روزه بگیرند.
اما اگر نوجوانی به سن تکلیف رسیده است ولی به دلیل ضعیف بودن تحمل روزه‌داری ندارد، حتماً والدین با دفتر مرجع تقلید خودشان تماس بگیرید و در این زمینه سؤال کنند. به خصوص در مورد دختران، پدر و مادر باید بیشتر مراقب سلامت فرزند خود باشند. البته ماه رمضان امسال با روزهای خنک بهاری هم‌زمان شده و روزه گرفتن راحت‌تر به نظر می‌رسد.
بنابراین والدین مراقب احوال فرزند خود باشند و با اجبار و بدون در نظر گرفتن شرایط و توانایی جسمانی او، وادار به روزه‌داری نکنند. البته پزشکان معتقدند اگر به وضعیت تغذیه بچه‌ها به خوبی رسیدگی شود هیچ مشکلی به وجود نمی‌آید و کودکان به تکلیف رسیده می‌توانند روزه بگیرند.
راهکاری به نام روزه کله‌گنجشکی
روزهای که با نام کله‌گنجشکی معروف شده، آیا اعتباری دارد؟
همان‌طور که اشاره شد کودکان علاقه زیادی دارند که از رفتار بزرگترها تقلید کنند و این الگوبرداری‌ها را در قالب بازی‌های کودکانه انجام می‌دهند. بزرگترها می‌توانند از همین تمایل بچه‌ها استفاده کنند تا علاقه آن‌ها به مسائل دینی بیشتر شود. روزه کله‌گنجشکی بهترین راه حل برای ایجاد علاقه در کودکان به انجام آداب دینی است.
این مدل در آموزه‌های اسلامی جایی دارد؟
به عنوان مثال امام صادق علیه السلام درباره روزه کوتاه‌مدت کودکان فرمودند: «ما کودکان خود را در سحرگاهان بیدار می‌کنیم تا روزه بگیرند، اما در طول روز هر وقت خواستند می‌توانند افطار کنند.»
بنابراین روزه‌های کوتاه‌مدت به منزله تمرینی برای کودک است تا با روزه کامل و آداب مربوط به آن آشنا شود. در این نوع روزه که در تعبیر عامیانه به «روزه کله‌گنجشکی» معروف است، کودک هنگام سحر همراه بزرگترها سحری می‌خورد و می‌تواند موقع اذان ظهر افطار کند. البته بعضی از خانواده از کودک یا نوجوان می‌خواهند اگر توانایی دارد، بعد از افطار کردن در زمان اذان ظهر، تا موقع اذان مغرب هم غذایی نخورد تا موقع افطار، کنار سایر اعضای خانواده باشد. در این زمان می‌توان نکاتی را درباره روزه گرفتن به کودک آموزش داد، مانند اینکه در عین حال که از خوردن و آشامیدن پرهیز می‌کند، حرف بد هم نباید بزند و کار نادرست انجام ندهد.
در مدت روزه‌داری کودک یا نوجوان، لازم است که بزرگترها مراقب تغذیه او باشند در زمان سحر یا افطار از مواد خوراکی مغذی در خوراک او استفاده کنند تا بدنش توانایی روزه گرفتن را داشته باشد. از طرف دیگر بهتر است ورزش را به بعد از زمان افطار موکول کند. چون در ماه رمضان، روزه‌داری موجب کاهش آب بدن می‌شود و اگر قرار باشد نوجوان در عین روزه‌داری، حرکات ورزشی را هم انجام بدهد، آب زیادی در اثر تعریق از بدنش خارج شده و سلامتی‌اش به خطر می‌افتد.