زندگی بدون معدنکاری ممکن نیست
ششمین همایش بین‌المللی سنگ‌آهن ایران در حالی برگزار شد که چندی است دست‌اندرکاران و فعالان این حوزه با مشکلات متعددی دست‌به‌گریبان هستند و هرازگاهی در اظهارات رسانه‌ای خود به این مشکلات اشاره می‌کنند.
به‌عنوان‌مثال، رئیس انجمن سنگ‌آهن از توقف صادرات، ابراز نگرانی کرد و گفت: ظرف 9 سال گذشته، میزان صادرات سنگ‌آهن کشور ما کمابیش به صفر رسیده است. از سوی دیگر، صادرات اندک محصولات این زنجیره هم درآمدزایی چندانی برای کشور ندارد. در این‌باره، مسعود دانشمند، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع و معدن ایران در سخنانی به این چالش اشاره کرد و گفت: به‌عنوان‌مثال، کشور ما به چین سنگ‌آهن صادر می‌کند، اما چینی‌ها به بهانه اینکه کنترل کیفیت باید در مقصد انجام گیرد، از پرداخت 5 تا 10 درصد مبلغ معامله امتناع می‌کنند، در مقصد نیز به بهانه اینکه سنگ‌آهن کیفیت ندارد، این 10 درصد را پرداخت نمی‌کنند. یعنی خریدار، خود در مقام ناظر و مسئول کنترل کیفیت ظاهر می‌شود. تابه‌حال این 10 درصد را هم به هیچ‌کس پرداخت نکرده‌اند، این در حالی است که می‌توان کنترل کیفیت را در ایران انجام داد، اما از این کار امتناع می‌کنند. این تنها یکی از چالشهای پیش‌روی این صنعت است که صادرات را تحت‌تاثیر قرار داده است. برگزارکنندگان این همایش تلاش کرده بودند که مهم‌ترین دغدغه‌های این حوزه را در پنل‌های همایش مورد بحث و بررسی قرار دهند. آنچه در پی می‌آید، گزارش صمت از ششمین همایش سنگ‌آهن است که در آن به‌مرور اظهارات مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگ‌آهن ایران و مهرداد اصانلو، استاد دانشگاه و دبیر علمی همایش پرداخته‌ایم.
ستونهای توسعه پایدار
مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگ‌آهن ایران در ششمین همایش بین‌المللی سنگ‌آهن ایران با اظهار خشنودی از برگزاری مجدد همایش سنگ‌آهن پس از تعطیلی 2ساله پس از کرونا گفت: روزگاری طرح جامع فولاد مصوب و در اندک زمانی ظرفیت تولید فولاد به 30 میلیون تن رسید و امروز براساس مجوزهای صادرشده و طرح‌های در دستور کار، ظرفیتی بیش از 55 میلیون تن خواهیم داشت و چشم‌انداز بلندمدت ما رسیدن به تولید 70 میلیون تن است.
وی ادامه داد: امروز کشور ما در جایگاه دهم دنیا در زمینه تولید فولاد قرار گرفته، اما رشد کمی به مفهوم توسعه کیفی نیست، زیرا توسعه کیفی بر 4 پایه استوار است؛ زیرساخت‌ها، مواد اولیه، توسعه تجاری و نیروی انسانی.
چالشهای رشد کیفی
اکبریان در ادامه سخنان خود بااشاره به کمبود در زیرساخت‌های انرژی گفت: این چالش شرایط ما را برای توسعه دشوار کرده است.
وی به تلاش همسایگان کشور برای توسعه معدنکاری با استفاده از تکنولوژی روز جهان اشاره کرد و گفت: ما امروز همچنان گرفتار مشکلات سنتی هستیم، در حالی که امروز جهان به‌سوی معدنکاری نسل چهارم و تولید فولاد سبز پیش می‌رود.
رئیس انجمن سنگ‌آهن بااشاره به اینکه در آینده نزدیک، فرصتی برای فروش فولاد کربن‌زا وجود نخواهد داشت، گفت: به این منظور باید عزم خود را برای جذب سرمایه‌گذاری در بالادست و پایین‌دست صنعت فولاد جزم کنیم.
اکبریان ادامه داد: برای رسیدن به این هدف، نیازمند سرمایه‌گذاری در تمام ابعاد هستیم. باید بازار را توسعه دهیم و در طرح‌های عمرانی سرمایه‌گذاری کنیم.
وی گفت: سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها به‌طورمعمول از بودجه‌های ملی و سرمایه‌گذاری‌های جهانی تامین می‌شود که برای هیچ‌کدام از ما امکان‌پذیر نیست. راهکار ما ورود بخش خصوصی است. اگر پیش‌تر اجازه می‌دادیم، این شرکت‌ها توسعه پیدا کنند، امروز با نگرانی همراه نبودیم.
اختلال در نظام عرضه و تقاضا
مهرداد اکبریان بااشاره به اینکه تصمیمات کنترلی دولت در بازار، نظام عرضه و تقاضا را بر هم زده، گفت: به‌این‌ترتیب، آزادی عمل از بین رفته است.
وی تنها راهکار برون‌رفت از این مشکل را اعتماد به بخش خصوصی واقعی دانست و اظهار کرد: سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها به‌شکل معمول از بودجه‌های ملی و سرمایه‌گذاری‌های جهانی تامین می‌شود که برای ما هیچ‌کدام امکان‌پذیر نیست، بنابراین تنها راهکار ما ورود بخش خصوصی است. اگر پیش‌تر اجازه می‌دادیم این شرکت‌ها توسعه پیدا کنند، امروز بااین‌همه نگرانی دست‌به‌گریبان نبودیم.
اکبریان با نظر به قرار گرفتن دولت در نقش طلبکار گفت: درست در زمانی که کارخانه‌های ما به‌دلیل کمبود گاز و برق فعالیت خود را کاهش داده یا متوقف کرده‌اند، مطالبات دولتی افزایش پیدا کرده و این چالش بزرگی در مسیر توسعه پایدار است.
معدنکاری و چالشها
مرتضی اصانلو، استاد دانشگاه امیرکبیر سخنان خود درباره آینده معدنکاری و چالشهای آن را با نقل‌قولی از ماکس پلانک، فیزیکدان برجسته آلمانی آغاز کرد که «همه‌چیز معدنکاری نیست، اما بدون معدنکاری هیچ کاری ممکن نیست». وی اظهار کرد: جمعیت جهان در 2 دهه گذشته، 27 درصد افزایش پیدا کرده و از نزدیک 6.1 به 7.4 میلیارد نفر رسیده و به‌این‌ترتیب سالانه 1.37 درصد رشد داشته است. از سوی دیگر، میزان مصرف سرانه براساس آمارهای سال 2020 چیزی حدود 10 تن است. اصانلو در ادامه به‌میزان نیاز بشر به مواد معدنی اشاره کرد و گفت: مطالعات اخیر نشان داده است که اگر همین سیر صعودی و میانگین مصرف را مبنای محاسبات خود برای 20 سال آینده در نظر بگیریم، بشر در سال 2040، به چیزی حدود 90 میلیارد تن فلز و کانی نیاز دارد که برای تامین آن یا باید 672 میلیارد تن باطله‌برداری انجام شود یا این مقدار باطله در مرحله فرآوری تولید کند. به‌این‌ترتیب، در قدم اول چالش بزرگی با محیط‌زیست ایجاد خواهد شد. اصانلو در ادامه بااشاره به چالشهای محیط‌زیستی پیش‌رو گفت: به‌گمان من، این 2 حوزه چاره‌ای جز تعامل با یکدیگر ندارند. به‌عبارت‌دیگر، نه فعالان محیط‌زیست می‌توانند جلوی معدنکاری را بگیرند و نه بخش معدن می‌تواند موضوعات محیط‌زیستی را نادیده بگیرد و بدون توجه به آن به فعالیت‌های خود ادامه دهد، پس به‌جای تقابل، باید از راهکار تعامل استفاده کرد.
10 تن برای هر فرد
اصانلو در شرح نیاز 10 تن به ازای هر نفر گفت: اگر یک نوزاد متولد 2023 را در نظر بگیریم، متوسط نیاز این فرد به فلز و کانی تا سن 70سالگی، به‌طور متوسط 10 تن است. این عدد باتوجه به مصارف انسان مدرن در قالب محصولات صنعتی، کشاورزی، دارویی، خودروی شخصی و عمومی و... در نظر گرفته شده است. البته همان‌طور که اشاره شد، این عدد میانگین است، زیرا کشورهایی که درآمد کمی دارند، یعنی جی‌دی‌پی آنها سالانه زیر 5 هزار دلار است، مصرف فلز و کانی کمتری هم دارند، اما مصرف در چند کشوری که سرانه جی‌دی‌پی آنها بالای 10 هزار دلار است، به‌طور میانگین 20 تن محاسبه شده است. پس سرانه مصرف به‌طور متوسط، با در نظر گرفتن سقف و کف این اعداد، چیزی حدود 10 تن به‌ازای هر نفر می‌شود.
منابع زیرزمینی
این استاد پیشکسوت دانشگاه درباره منابع عمقی زمین گفت: زمین 2 بخش دارد؛ آب و خشکی. بخش بزرگی از زمین، یعنی چیزی حدود 70 درصد آن، با آب پوشانده شده است که در قالب اقیانوس، دریا، دریاچه، شط و رودخانه وجود دارد. در بخش خشکی، که 30 درصد از سطح زمین را پوشانده است، ذخایر سطحی که عیار بالایی داشتند، نزدیک سطح زمین بودند، دسترسی به آنها آسان بود و استخراج‌شان با هزینه کمی انجام می‌گرفت؛ یا بهره‌برداری شده یا در حال بهره‌برداری است و دیگر چیزی زیادی از آنها باقی نمانده است. وی افزود: منابعی که کمابیش دست‌نخورده باقی مانده است، در اعماق زمین قرار دارند، اما هم، عیار این ذخایر کم است و هم، تخمین میزان آنها سخت و علاوه بر این، استخراج و ترابری آنها با دشواری‌های فراوانی روبه‌رو است.
ذخایر زیرآب
مرتضی اصانلو با نظر به تلاش‌های انجام‌شده برای استخراج موادمعدنی از زیر بستر آب‌های کره زمین گفت: یعنی ما می‌توانیم از بستر و زیر بستر اقیانوس، دریا، دریاچه، شط و رودخانه‌ها برای معدنکاری استفاده کنیم که به‌اصطلاح به آن marine mining گفته می‌شود. بهره‌برداری از اقیانوس‌ها هیچ مشکل حقوقی ندارد. به‌عبارت‌دیگر، اقیانوس‌ها به تک‌تک افراد روی کره زمین تعلق دارد و هر کشوری که از پول، تکنولوژی و قدرت کافی برخوردار باشد، می‌تواند نسبت به بهره‌برداری از این منابع و ذخایر اقدام کند و در حال حاضر برخی کشورها سرگرم این کار هستند. اما باتوجه به تکنولوژی موجود، در حال حاضر تا عمق 200 متری از بستر اقیانوس کاوش شده و ذخایر آن موردبهره‌برداری قرار گرفته است.
وی افزود: بنابراین هنوز راه درازی تا دستیابی به اعماق اقیانوس وجود دارد، زیرا کار بسیار دشواری است. برای مثال بعضی از قسمت‌های اقیانوس آرام، که بزرگ‌ترین اقیانوس دنیا است، تا 10هزار متر هم می‌رسد و با امکانات موجود نمی‌توان به این بخش‌ها دسترسی پیدا کرد.
ریزگرههای چندفلزی
این پیشکسوت حوزه معدن در ادامه سخنان خود به انواع رسوبات بستر اقیانوس‌ها و دریاها و منابع آبی اشاره کرد و گفت: این رسوبات معمولا حاوی منگنز و آهن است. ابتدا کسانی که به کار اکتشاف و استخراج از اقیانوس‌ها پرداختند، به دنبال این 2 عنصر بودند، اما بعد متوجه شدند، در این رسوبات غیر از این 2 ماده معدنی، نیکل و کبالت هم وجود دارد و در مرحله بعد لیتیوم را در این منابع شناسایی کردند. علاوه بر این، به طلا و عناصر نادر خاکی هم دست یافتند که اصطلاحا به آنهاpolymetallic nodules یا ریزگرههای چندفلزی می‌گویند.
اصانلو در اهمیت این مواد گفت: چون جهان به‌سمت ماشین‌های برقی رفته است، اما در صورت نبود 4 عنصر نیکل، کبالت، لیتیوم و منگنز، امکان تولید باتری‌های شارژی آنها وجود ندارد. وی ادامه داد: پس برای اینکه بتواند ماشین و موتور برقی استفاده کند و سوخت‌های فسیلی را کنار بگذارد تا جلوی تغییرات آب و هوایی و نابودی زمین را بگیرد، باید میزان تولید این 4 عنصر را برای تولید باتری برقی افزایش دهد.
معدنکاری در ماه
اصانلو به فعالیت بلندپروازانه معدنکاری در ماه هم اشاره کرد و گفت: یکی دیگر از گزینه‌ها برای تامین فلز و کانی موردنیاز بشر، کره ماه است.
وی افزود: مطالعاتی که تا امروز انجام گرفته، نشان داده است که در ماه، عناصر ارزشمند گوناگونی وجود دارد. از جمله منگنز، آلومینیم و آهن، که هم به‌صورت عنصر وجود دارد و هم به‌صورت اکسید. علاوه بر این، می‌توان برخی از منابع مانند هلیوم را که روی زمین کمتر پیدا می‌شود، از آنجا تامین کرد.
به‌گفته این استاد دانشگاه، بشر در فکر آن است که وارد مرحله‌ای فراتر از کاوشگری در فضا شود و تسهیلاتی فراهم آورد تا انسان‌ها بتوانند سفر توریستی به ماه داشته باشند، یعنی مثل دیگر سفرها، عده‌ای بتوانند به ماه سفر کنند تا آنجا را بگردند، مدتی اقامت کنند و بعد به زمین برگردند. بنابراین، لازم است تسهیلاتی مانند هتل، رستوران، وسایل رفت‌وآمد و... برای گردشگران فراهم شود. برای ایجاد تسهیلاتی که بشر بتواند در هنگام سفر فضایی از آن استفاده کند یا در آینده دورتر برای اقامت انسان در فضا مورداستفاده قرار گیرد، باید سازه‌ها و امکاناتی فراهم شود که برای ساخت آنها به کانی‌ها و عناصر فلزی نیاز است.
وی گفت: انتقال این مواد از زمین به فضا بسیار گران تمام خواهد شد. بنابراین، بهترین راه ممکن این است که از همان فلزاتی که در ماه وجود دارد، برای سازه‌های موردنیاز استفاده شود. پس یکی دیگر از مهارت‌هایی که لازم است نسل بعدی داشته باشند، توانایی فعالیت در ماه است.
ماه متعلق به کیست؟
اصانلو حق بهره‌برداری از ماه را هم، متعلق به همه مردم دانست و گفت: ماه هم مانند اقیانوس‌ها متعلق به همه است و قوانین بین‌المللی و زمین‌شناسی در این‌باره تدوین شده است، اما ورای این تعاریف، موضوع قدرت تکنولوژی و اقتصادی مطرح است. پس در واقع ماه، متعلق به کشورهایی است که توان بهره‌برداری از آن را دارند، همان‌طور که امروزه اقیانوس‌ها و دریاها هم در اختیار آنها است.
سخن پایانی
استقبال قابل‌توجه فعالان و دست‌اندرکاران این صنعت از همایش سنگ‌آهن ایران، امید برای همفکری و هم‌افزایی بخش‌خصوصی، دولتی و نمایندگان قانون‌گذاری را پررنگ‌تر کرد. آنچه در پنل‌های این رویداد به بحث و بررسی گذاشته شد، عبارت بود از: چالش زیرساخت، عارضه‌یابی نظام حکمرانی، قوانین و بخشنامه‌ها، معدنکاری نسل چهارم، محیط‌زیست، معدنکاری سبز و توسعه تکنولوژی، تولید رقابت‌پذیر و افزایش بهره‌وری.