زنگ خطر در پایتخت | تهران در آستانه یک اتفاق تلخ است

• فهرست محتوا
• 4 روز نفس‌گیر پایتخت
• واکاوی علل کم نمایی شاخص آلودگی

در این شرایط پایتخت به دلیل همزمانی افزایش غلظت ذرات PM2.5 و SO2 در وضعیت بحرانی به لحاظ کیفیت هوا قرار دارد، هرچند به عقیده بخشی از شهروندان داده‌های رسمی اعلامی، کمتر از میزان واقعی آلودگی هوا است؛ در چنین شرایطی عدم‌تصمیم‌گیری به‌موقع از سوی کارگروه اضطرار آلودگی هوا، شهروندان تهرانی را با چالش عدم‌برنامه ریزی و تهدید سلامت مواجه کرده‌است.

رکورد تعداد روزهای آلوده در 62 روز سپری‌شده از پاییز امسال منتهی به‌روز دوم آذر شکسته شد. مطابق داده‌های اعلامی از سوی شرکت کنترل کیفیت هوا از ابتدای مهر تا پایان دوم آذر، هوای تهران تنها برای 19 روز در وضعیت قابل‌قبول قرار داشت و 43 روز هوا ناسالم برای گروه‌های حساس یا تمام افراد بود. این در حالی بود که در 62 روز ابتدایی پاییز سال‌گذشته، پایتخت نشینان تنها 17 روز در هوای آلوده نفس‌کشیدند.

امسال شهروندان تهرانی آلوده ترین پاییز از ابتدای دهه‌جاری را تجربه کردند. همچنین میانگین شاخص آلودگی هوای تهران در روزهای سپری‌شده از پاییز امسال به 111 واحد رسید، این شاخص در سال‌1403 برابر 93 واحد، در سال‌1402 برابر 90 واحد، در سال‌1401 برابر 99 و در سال‌1400‌برابر 96 بود.

بحران آلودگی هوای تهران در روزهای پایانی آبان و روزهای ابتدایی آذر امسال به اوج رسید؛ افزایش غلظت ذرات PM2.5 عامل اصلی آلودگی هوای پایتخت بود؛ با وجود این طی روزهای اخیر، هوای تهران با آلاینده SO2 نیز مواجه شد، آلاینده‌ای که از مازوت سوزی و استفاده از گازوئیل کم کیفیت متصاعد شده و در بروز «مه دود» در هوا موثر است و همزمانی افزایش غلظت ذرات PM2.5 و SO2 در هوا، به بروز «مه دود» بر فراز تهران انجامید.

میزان شاخص SO2 در هوای تهران در 30 آبان برابر 40، در اول آذر برابر 31 و در روز دوم آذر برابر 47 واحد اعلام شد؛ این در حالی است که در عمده روزهای نیمه ابتدایی امسال این شاخص در محدوده 16‌واحدی نوسان داشت. تغییر سوخت پالایشگاه‌ها، صنایع و نیروگاه‌ها از گاز مایع به مازوت و کاهش کیفیت سوخت گازوئیل عامل اصلی افزایش غلظت ذرات SO2 در هوای تهران در فصول سرد سال است.

غلظت آلاینده‌ها در هوای تهران به میزانی افزایش‌یافته که آلودگی هوا با چشم غیرمسلح نیز نمایان است؛ در این شرایط شهروندان به داده‌های رسمی از وضعیت آلودگی هوا اعتمادی ندارند و معتقدند شاخص اعلامی منطبق با شرایط و وضعیت هوا نیست. بررسی ها از دلایل «کم نمایی در شاخص آلودگی هوای تهران» چند عامل را مشخص کرد.

4 روز نفس‌گیر پایتخت

اولین عامل عدم‌تجهیز تمامی ایستگاه ها به تمامی دستگاه‌های سنجش آلودگی هوا است؛ در واقع برای سنجش هر نوع آلاینده به یک نوع دستگاه نیاز است؛ اما ایستگاه‌های فعلی موجود در تهران تمامی دستگاه‌ها را ندارند. دومین چالش به عدم‌کارکرد صحیح تمامی دستگاه‌ها بازمی‌گردد؛ درواقع در برخی موارد اگرچه یک ایستگاه دستگاه سنجش یک نوع مشخص از آلاینده را دارد، اما دستگاه خراب و در حال تعمیر است. سومین عامل اعلام داده آلودگی هوا کمتر از وضعیت موجود را می‌توان در عدم‌کالیبراسیون دقیق دستگاه‌ها جست‌وجو کرد. افزایش غلظت ذرات آلاینده، با کاهش کیفیت هوا به تهدیدی جدی برای سلامت شهروندان بدل شده‌است.

در این شرایط انتظار می‌رود کارگروه اضطرار آلودگی هوا با درنظرگرفتن تهدیدهای جانی افزایش آلاینده‌ها در هوا، تصمیمات صحیح را به‌موقع اخذ کند که از سویی از تاثیر این آلاینده‌ها بر جان شهروندان به‌خصوص گروه‌های حساس بکاهد و از سوی دیگر در کاهش آلودگی هوا موثر باشد. در چنین شرایطی امسال نیز مجددا آلودگی هوا مسوولان تصمیم‌گیر در کارگروه اضطرار را متحیر کرد. درحالی‌که اداره هواشناسی افزایش ذرات آلاینده در هوا در هفته‌جاری را پیش‌بینی کرده‌بود، اما کارگروه اضطرار در ساعات پایانی روز جمعه 30 آبان خبر از اجرای طرح زوج و فرد از درب منزل و تعطیلی مهدکودک ها و پیش دبستانی ها داد. این رویه تصمیم‌گیری دیر‌هنگام از سوی کارگروه اضطرار مورد انتقاد است، چراکه بخشی از شهروندان از اجرای طرح زوج و فرد برای روز ابتدایی هفته مطلع نشده‌بودند و از سوی دیگر افرادی که از این تصمیم مطلع شده‌بودند نیز فرصتی برای برنامه ریزی نداشتند.

با توجه به قابل پیش‌بینی‌بودن شرایط جوی و وضعیت آلودگی هوا، انتظار می‌رود که اعضای کارگروه اضطرار به‌موقع بهترین تصمیم را برای حفظ سلامت شهروندان گرفته و آن را زودتر اعلام کنند، تا افراد فرصت برنامه ریزی داشته‌باشند. به‌عنوان مثال با اجرای طرح زوج و فرد از درب منزل، شهروندانی که با خودروی شخصی به محل کار می‌روند باید به فکر روش جایگزین باشند یا والدینی که هر دو شاغل هستند، برای نگهداری از کودکان خود باید چاره ای بیندیشند که برنامه ریزی برای تمامی این موارد زمانبر است.

واکاوی علل کم نمایی شاخص آلودگی

حسین شهیدزاده؛ مدیرعامل اسبق شرکت کنترل کیفیت هوا در گفت‌وگویی در مورد دلایل عدم‌تطبیق داده‌های دستگاه‌های شاخص کنترل کیفیت هوای تهران با دستگاه‌های این شرکت و دستگاه‌های سایر نهادها نظیر سازمان حفاظت محیط‌زیست و همچنین وضعیت مشاهده شهروندان که انتظار دارند در شرایطی که «مه دود» بر شهر حاکم است، عدد شاخص کیفیت هوا ارقام بالاتری را نشان دهد؛ گفت: ایستگاه‌های پایش کنترل کیفیت هوا وضعیت آلاینده‌ها را به شکل خودکار سنجیده و شاخص کنترل کیفیت به شکل اتوماتیک سنجیده و اعلام می‌شود؛ با وجود این در این دوره و حتی دوره های پیشین گاهی شهروندان با تفاوت در داده شاخص «کنترل کیفیت» از یک ایستگاه مربوط به «شرکت کنترل کیفیت هوا» و ایستگاه مربوط به «سازمان محیط‌زیست» که در فاصله محدودی از یکدیگر قرار دارند، مواجه می‌شوند؛ این تفاوت در اعداد و ارقام می‌تواند نتیجه 2 موضوع باشد. علاوه‌بر ایستگاه‌های سنجش کنترل کیفیت مربوط به مدیریت شهری، سازمان محیط‌زیست نیز 14 ایستگاه پایش آلودگی هوا در تهران دارد.

وی ادامه‌داد: اندازه گیری هر نوع آلاینده بر اساس یک دستگاه مشخص انجام می‌شود، اما لزوما تمامی ایستگاه‌های پایش وضعیت هوا مجهز به تمامی دستگاه‌های پایش انواع آلاینده‌ها نیستند. به‌عنوان مثال ممکن است در یک روز غلظت آلاینده ازن بالا برود، اما یکی از ایستگاه‌های سنجش آلودگی، دستگاه سنجش ازن را نداشته‌باشد یا در آن روز دستگاه موردنظر در حال تعمیر باشد و بنابراین شاخص کنترل کیفیت اعلامی رقمی نادرست اعلام شود؛ اما در همان زمان ایستگاه دیگری در همان محدوده، دستگاه اندازه گیری ازن را داشته‌باشد و به این ترتیب شاخص وضعیت هوا را متفاوت و آلوده نشان دهد، بنابراین بخشی از تفاوت در داده‌های اعلامی ایستگاه‌های نزدیک به هم در یک روز می‌تواند به تفاوت سنجش دو آلاینده متفاوت مربوط باشد. شهیدزاده تاکید کرد: زمانی‌که میزان آلایندگی به شکل تخصصی بررسی می‌شود، باید برای اندازه گیری هر نوع آلاینده، از دستگاه مشخصی استفاده شود و یک دستگاه نمی‌تواند کل آلاینده‌ها را اعلام کند.

این کارشناس کنترل کیفیت هوا تاکید کرد: هریک از دستگاه‌های اعلام شاخص آلایندگی هوا نیاز به سرویس دوره ای دارند؛ اگر این سرویس دوره ای در زمان مشخص انجام نشود، امکان خطا در داده اعلامی وجود دارد؛ بنابراین بخشی از تفاوت در داده اعلامی از ایستگاه‌های نزدیک به یکدیگر می‌تواند ناشی از عدم‌انجام تعمیر دوره ای در زمان مشخص نیز باشد. حتی نحوه اندازه گیری در میزان اعلام برخی آلاینده‌ها اثرگذار است؛ به‌عنوان مثال در دستگاه سنجش ازن؛ مبادی ورودی هوا باید تمیز و عاری از گردوخاک باشد، اگر به چنین موضوعی دقت نشود و این مبادی ورودی هوا تمیز نشوند، داده اعلامی، دقیق نخواهد بود.

مدیرعامل اسبق شرکت کنترل کیفیت هوا درخصوص چگونگی اعلام داده کنترل کیفیت هوای شهر تهران با توجه به تعدد دستگاه‌ها و تفاوت در داده اعلامی در دستگاه‌های مختلف بسته به منطقه قرارگیری نیز گفت: طبق دستورالعملی که از سوی وزارت بهداشت برای اعلام وضعیت آلودگی هوای شهر تهران تعیین‌شده، شاخص کنترل کیفیت هوای شهر باید بالاترین عدد اعلامی از سوی کل ایستگاه ها باشد.

البته شاخص اعلامی بالاترین شاخص لحظه ای روز نیست؛ بلکه در هر ایستگاهی شاخص روزانه سنجیده شده و بالاترین شاخص روزانه درمیان کل ایستگاه ها به‌عنوان شاخص‌کل شهر اعلام می‌شود و این داده معیار تصمیم‌گیری درخصوص وضعیت آلاینده‌ها در سطح شهر تهران است.