سرگذشت حجم مبنا به روایت حسین عبده تبریزی

دبیر کل اسبق کانون کارگزاران بورس در یادداشتی در پایگاه خبری بازار سرمایه ایران (سنا)، درباره پیشینه و شأنیت حجم مبنا این‌گونه نوشت: در نظام‌های مالی، قیمت، نتیجه تعامل عرضه و تقاضاست. هرچه این تعامل شفاف‌تر باشد، بازار به مفهوم واقعی خود نزدیک‌تر می‌شود. بورس ایران نیز در مسیر کشف قیمت، تجربه‌ای خاص دارد که یکی از مهم‌ترین ابزارهای آن «حجم مبنا» است؛ سازوکاری کاملاً ایرانی که از سال 1382 برای جلوگیری از نوسان‌های غیرواقعی قیمت معرفی شد.

منطق طراحی

در ابتدای دهه 1380، قیمت پایانی هر سهم برابر با آخرین معامله روز بود. این شیوه ساده، اما خطرناک بود؛ چون معاملات اندک در دقایق پایانی می‌توانست قیمت مرجع روز بعد را تغییر دهد. برای رفع این مشکل، حجم مبنا طراحی شد تا تغییر قیمت تنها زمانی معتبر باشد که حجم معناداری از معاملات آن را تأیید کند. بر اساس این منطق، اگر تنها بخشی از حجم مبنا معامله شود، قیمت پایانی به همان نسبت تعدیل می‌شود. بدین‌ترتیب، قیمت پایانی دیگر تابع آخرین معامله نبود، بلکه میانگین موزون معاملات (VWAP) شد، مشروط بر تحقق حداقلی از حجم.

فلسفه اقتصادی

حجم مبنا سه هدف اصلی داشت:

1- جلوگیری از اخلال قیمتی و رسمی شدن تغییرات بدون پشتوانه،

2- کاهش امکان دستکاری قیمت در بازارهای کم‌عمق،

3- ایجاد ثبات روانی برای سرمایه‌گذاران خرد.

در واقع، این ابزار نوعی «فیلتر ضددستکاری» بود که نوسانات را کندتر و منطقی‌تر می‌کرد.

جایگزین حراج پایانی

در زمان ایجاد حجم مبنا، سامانه معاملات فاقد مراحل پیش‌گشایش و پس‌گشایش بود؛ بنابراین این ابزار عملاً نقش حراج پایانی را ایفا می‌کرد و مانع از تأثیر چند معامله کوچک بر قیمت رسمی روز بعد می‌شد. با توسعه فناوری در دهه 1390 و افزوده شدن مراحل پیش‌گشایش (8:45 تا 9:00) و پس‌گشایش (12:30 تا 12:35) همان اهداف از مسیر دقیق‌تری تأمین شد.

مقایسه بین‌المللی

در بازارهای توسعه‌یافته، ابزارهایی چون حراج پایانی، میانگین موزون حجمی، توقف خودکار معاملات و نظارت الگوریتمی جایگزین سازوکارهایی مانند حجم مبنا شده‌اند. در ترکیه، هند، ویتنام و مالزی نیز این ابزار حذف یا محدود شده است. هرچه عمق بازار و حضور بازارگردان‌ها بیشتر باشد، نیاز به حجم مبنا کمتر می‌شود.

آینده حجم مبنا

امروز بخش زیادی از کارکردهای حجم مبنا با ابزارهای فناورانه جایگزین شده است. برای نمادهای بزرگ، تداوم آن ضرورتی ندارد؛ اما در نمادهای کوچک و کم‌معامله، حذف کاملش می‌تواند زمینه دستکاری قیمتی را فراهم کند. راه‌حل منطقی، اجرای تفکیکی و پویاست: حذف تدریجی برای نمادهای بزرگ، حفظ محدود برای نمادهای کم‌عمق و تقویت بازارگردان‌ها به جای محدودیت‌های مکانیکی. در نهایت، حجم مبنا را باید «پلی میان سنت و فناوری» دانست؛ ابزاری که در زمان خود راه‌حلی هوشمندانه برای بازاری کم‌عمق بود، اما امروز باید نقش محدود و هدفمند داشته باشد تا کشف قیمت در بورس ایران آزادتر، سریع‌تر و واقعی‌تر شود.

بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.