سناریوهای اصلاح بازار انرژی

عکس‌ها: مجتبی سرانجام‌پور - دنیای اقتصاد

از سویی دیگر، یارانه قیمتی بنزین به افزایش قاچاق سوخت و خارج شدن منابع از دست گروه‌های نیازمند به گروه‌های ذی‌نفع در قاچاق می‌شود. دنیای اقتصاد در نشستی با حضور موسی غنی‌نژاد، اقتصاددان و شهرام رضایی، فعال حوزه فناوری و کارآفرین، سید ناصر سجادی، مدیرعامل سابق شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران به اصلاح سیاست‌گذاری یارانه بنزین پرداخت. در این نشست موسی غنی‌نژاد راهکار بلندمدت برای اصلاح وضعیت بنزین را اصلاح قیمتی و جایگزینی یارانه مستقیم با یارانه قیمتی برشمرد. در کوتاه‌مدت استفاده از داده‌ها و فناوری می‌تواند به توزیع بهینه‌تر یارانه‌ها کمک کند.

موسی غنی‌نژاد، اقتصاد‌دان

نشست ضرورت اصلاح سیاستگذاری یارانه بنزین، به عنوان بخشی از مجموعه نشست‌های نخبگانی دنیای اقتصاد، برگزار شد. در این نشست، کارشناسان حوزه‌های تکنولوژی و اقتصاددانان به بررسی چالش‌های مرتبط با یارانه بنزین پرداختند و بر نقش فناوری در اصلاح این سیاست‌ها در کوتاه‌مدت تأکید کردند. موسی غنی‌نژاد، اقتصاددان، بحث را با اشاره به راهکار بلندمدت وضعیت کنونی بنزین آغاز کرد و آن را اصلاح قیمتی برشمرد. در کوتاه‌مدت و برای برون رفت از معضل کنونی، او پیشنهاد داد که از زیرساخت‌های فناورانه برای حل مشکلاتی که یارانه بنزین به وجود آورده استفاده شود.

این مشکلات شامل مصرف بیش از حد و قاچاق بنزین می‌شود. غنی‌نژاد تأکید کرد که قبل از دست زدن به قیمت، می‌توان اصلاحاتی با استفاده از داده‌های موجود و بهره‌گیری از تکنولوژی ایجاد کرد تا مصرف را کاهش داد و از قاچاق جلوگیری کرد. با این حال، در بلندمدت، راهی جز اصلاح قیمت بنزین وجود ندارد. فناوری می‌تواند جلوی قاچاق را بگیرد، اما قاچاقچیان نیز از فناوری برای دورزدن قوانین استفاده می‌کنند. او همچنین به هزینه‌های سنگینی که وضعیت فعلی بر بودجه دولت تحمیل کرده اشاره کرد. در کوتاه‌مدت، با استفاده از زیرساخت‌های موجود و فناوری‌های فعلی، می‌توان از بخشی از هدررفت منابع جلوگیری کرد. از دیدگاه علم اقتصاد، هیچ یارانه‌ای نباید قیمتی باشد و یارانه باید مستقیم پرداخت شود. قیمت‌ها باید در بازار تعیین شوند، زیرا قیمت هزینه فرصت را مشخص می‌کند. راه‌حل نهایی، غیر از بازار نیست.

هم‌اندیشی اقتصاددانان و کارشناسان برای اصلاح یارانه بنزین

استفاده از فناوری برای حل معضل کوتاه‌مدت

شهرام رضایی در ارائه‌ای با موضوع زیرساخت‌های فناورانه و اصلاح سیاستگذاری یارانه بنزین، به بررسی تجربیات گذشته پرداخت. او اشاره کرد که در 20 سال اخیر، معمولا پس از بروز سانحه، به دنبال حل مشکل می‌رویم. بنزین تأثیر زیادی بر ابعاد مختلف زندگی دارد و در شرایط فعلی، هدف لزوما افزایش قیمت بنزین نیست بلکه به دنبال نقش تکنولوژی در توزیع بهینه یارانه‌ها هستیم. یکی از ویژگی‌های راه‌حل‌های فناورانه این است که نگهداشت (Maintenance) آنها ساده‌تر و ارزان‌تر باشد. راه‌حل‌ها باید تا حد ممکن ساده باشند و در مسئله بنزین نیز چنین راه‌حل‌هایی وجود دارد. یارانه‌های بنزین را می‌توان با استفاده از داده‌ها به صورت دقیق توزیع کرد.

سید ناصر سجادی، مدیرعامل سابق شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، از سخنرانان دیگر این نشست بود که اطلاعاتی از وضعیت سیاست‌های غیرقیمتی اجرا شده در سال‌های گذشته ارائه کرد. رشد مصرف بنزین در چند سال اخیر به طور متوسط سالانه 8 درصد بوده است. طی حدود 50 سال اخیر، رشد قیمت 20 درصد و رشد مصرف 5 درصد بوده است. در سال قبل از سهمیه‌بندی بنزین، 40 درصد از مصرف بنزین در کشور از طریق واردات تأمین می‌شد. از سال 1385 تا 1394، در یک دوره ده‌ساله، رشد مصرف تنها 0.5 درصد بود که میزان کمی است. که توجه به علل کم بودن رشد مصرف اهمیت دارد.

سید ناصر سجادی، مدیرعامل سابق شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی

از جمله دلایل این است که سیاست‌های غیرقیمتی در این بازه اجرا شدند. به عنوان بخشی از این راه‌حل، وزارت نفت مکلف شد از کارت هوشمند سوخت استفاده کند. پیش‌بینی در سال 1381 این بود که طی 10 سال، حدود 40 میلیون لیتر کسری در بنزین وجود داشته باشد، بنابراین نیاز به سهمیه‌بندی بود و کارت هوشمند معرفی شد. دومین سیاست، توسعه صنعت CNG و دوگانه‌سوز شدن خودروها بود. وزارت نفت مکلف شد تسهیلاتی برای دوگانه‌سازی خودروها ارائه دهد. همچنین مشوق قیمتی وجود داشت که گاز ارزان‌تر از بنزین باشد.

از سال 1383 تا 1395، تعداد جایگاه‌های گاز به 2400 عدد رسید. توسعه حمل و نقل عمومی و خروج خودروهای فرسوده از دیگر عوامل موثر بودند. در طی ده سال از سال 1385، قیمت از 80 تومان به 1000 تومان در سال 1394 رسید. همزمان، کاهش سهمیه‌ها، توسعه حمل و نقل عمومی و دوگانه‌سوزشدن خودروها عملیاتی شد.

اصلاح قیمتی به عنوان راه‌حل بلندمدت

در ادامه سجادی به ارائه راهکارهای پیشنهادی خود پرداخت. از جمله سیاست‌های غیرقیمتی می‌توان به برنامه‌ریزی برای افزایش تولید بنزین، افزایش سریع سهم سی‌ان‌جی در سبد سوخت با اولویت خودروهای حمل و نقل عمومی، وانت‌ها و خودروهای سبک، تشویق مردم به استفاده از گاز طبیعی با ایجاد مشوق قیمتی، توسعه استفاده از گاز مایع (LPG) به جای صادرات آن برای استفاده در خودروها، ایجاد تنوع در سبد سوخت مصرفی با وارد کردن موتورهای دیزلی با استانداردهای جدید اشاره کرد. او همچنین توسعه دولت الکترونیک، اجرای سیاست‌های قیمتی همزمان با سیاست‌های غیرقیمتی و ثبات در اجرای سیاست‌ها را مهم دانست. تاریخچه اصلاح قیمت پس از انقلاب نشان می‌دهد که رشد متوسط از سال 1374 تا 1383، معادل سالانه 32 درصد بود که اگر تا 1405 ادامه می‌یافت، قیمت به 35 هزار تومان می‌رسید. در بازه 1386 تا 1394 نیز متوسط رشد قیمت 32 درصد در سال بود که اگر ادامه می‌یافت، به عدد 20 هزار تومان در سال 1405 می‌رسید.

در بخش پنل، با حضور موسی غنی‌نژاد، نصرالله جهانگرد، ناصر سجادی، شهرام رضایی و مرتضی کاظمی برگزار شد.

موسی غنی‌نژاد در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا استفاده دولت‌ها از فناوری برای اجرای سیاست‌های غیرقیمتی منجر به تکرار ایده دولت‌های کمونیستی نمی‌شود، اشاره کرد که یارانه قیمتی سمی مهلک است، اما معضل کوتاه‌مدت در مساله بنزین را نمی‌توان با اصلاح قیمت حل کرد. در حال حاضر با زیرساخت‌های تکنولوژی و داده‌ای که وجود دارد، می‌توان در کوتاه‌مدت از معضل فعلی گذر کرد تا در بلندمدت به اصلاح قیمتی رسید.

شهرام رضایی، فعال حوزه فناوری و کارآفرینی

شهرام رضایی در بخش پنل بیان کرد که راهکارهای مطرح‌شده در رابطه با استفاده از تکنولوژی و داده‌ها برای کوتاه‌مدت هستند، نه بلندمدت. در حال حاضر، کمبود انرژی داریم و پتروشیمی‌ها مشکل کمبود گاز و انرژی دارند. راهکارهای امروز برای گذر از این وضعیت است. راهکار اصلی او استفاده از داده است که با استفاده از داده‌های موجود، روش‌های توزیع کنونی یارانه‌ها را بهبود بخشیم. در نتیجه برای گذر از وضعیت کنونی تلاش می‌شود تا با استفاده از داده‌ها و فناوری، به حکمرانی بهتر برسیم.

ناصر سجادی در بخش پنل بیان کرد که بیشترین واردات بنزین از ابتدا، در سال 1385، یعنی سال قبل از شروع سهمیه‌بندی، 28 میلیون لیتر در روز بود که پس از اجرای طرح، واردات کاهش یافت. هزینه آن طرح نیز حدود 130 میلیارد در آن سال‌ها بود که برابر دو ماه کاهش هزینه واردات بنزین بود. نصرالله جهانگرد در بخش پنل به این موضوع اشاره کرد که در فضای بروکراسی کشور، ابتدا سازمان‌هایی را با هدف تسهیل امور ایجاد کردیم، اما در نهایت نظارت و اصطکاک بیشتری ایجاد شد و کارها کمتر جلو رفت. در زمینه فنی و استفاده از فناوری برای حل معضل بنزین، کمبودی نداریم و برای هر راه‌حلی که ارائه شود می‌توان از فناوری موجود به بهترین نحو استفاده کرد اما مساله این است که باید روی راه‌حل نهایی اجماع وجود داشته باشد تا به بهترین نتیجه برسد.