سهم راه‌آهن ایران از حمل بار؛ فقط 10 درصد!
به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران، راه‌آهن ایران این روزها بیش از هر زمان دیگری در کانون توجه کارشناسان و تصمیم‌گیران اقتصادی قرار گرفته است. مصرف سوخت پایین، ایمنی بیشتر، توان حمل بارهای سنگین و قابلیت اطمینان در شرایط بحرانی، از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که ریل را به مدی استراتژیک در حوزه لجستیک بدل می‌کند. با این حال، سهم فعلی حمل بار ریلی در کشور تنها حدود 10 درصد است؛ عددی بسیار پایین‌تر از اهداف برنامه‌های توسعه که دست‌کم 30 درصد را برای این بخش پیش‌بینی کرده‌اند. کارشناسان معتقدند که ساختار فعلی شبکه ریلی، که همزمان برای حمل بار و مسافر طراحی شده، نتوانسته ظرفیت واقعی خود را آزاد کند. در بسیاری از مسیرها، اولویت به جابه‌جایی مسافر داده می‌شود و حمل بار به رتبه دوم تنزل یافته است. این روند در حالی ادامه دارد که در کشورهای پهناور و صنعتی، حمل بار عمدتاً بر دوش شبکه ریلی است. مهدی محمدی، کارشناس حمل‌ونقل و ترانزیت، عنوان کرد که یکی از عوامل اصلی عقب‌ماندگی ریل در ایران، سیاست‌های ناعادلانه ناشی از ارزانی سوخت است. وقتی جاده‌ای‌ها با هزینه‌ای بسیار پایین‌تر از استاندارد جهانی فعالیت می‌کنند، رقابت برای راه‌آهن دشوار می‌شود. وی افزود: دولت می‌تواند با وضع قوانین الزام‌آور، کارخانه‌ها و صنایع بزرگ را موظف کند بخشی از بار خود را فقط از طریق ریل جابه‌جا کنند. نمونه چنین سیاستی در برخی کشورها دیده می‌شود؛ جایی که برای صنایع بزرگ، درصد مشخصی از حمل بار از طریق ریل اجباری است و دولت نیز مشوق‌هایی برای اجرای این الزام در نظر می‌گیرد. به باور کارشناسان، این اقدام می‌تواند در ایران نیز بخشی از بار سنگین جاده‌ها را به ریل منتقل کند و ایمنی و بهره‌وری را بالا ببرد.
از سوی دیگر، تجربه جنگ تحمیلی 12 روزه و حتی بحران‌های کوتاه‌مدت اخیر نشان داده است که شبکه ریلی در مواقع اضطراری توان بیشتری برای تضمین تداوم زنجیره تأمین دارد. توقف پروازها یا محدودیت جاده‌ها می‌تواند جریان تجارت کشور را مختل کند، اما ریل همچنان گزینه‌ای قابل اعتماد باقی می‌ماند. یکی دیگر از راهکارهای مطرح‌شده برای افزایش بهره‌وری ریلی در حوزه بار، اجرای مدل «قطار کامل برنامه‌ای» است. در این سیستم، یک شرکت یا مجموعه، مدیریت کامل قطار - شامل واگن‌ها و لوکوموتیو - را در اختیار دارد و در بازه زمانی مشخص از مسیر استفاده می‌کند. این روش هم انعطاف‌پذیری بالاتری دارد و هم امکان بهره‌برداری بهینه از خطوط ریلی را فراهم می‌کند. در کنار بهره‌وری داخلی، توسعه اتصالات خارجی نیز نقشی تعیین‌کننده دارد. ایران در سال‌های اخیر پروژه‌های متعددی را برای اتصال به کشورهای همسایه پیگیری کرده، اما بسیاری از آنها نیمه‌تمام مانده یا بهره‌وری کافی ندارند. هنوز خط مستقیم با عراق (راه‌آهن شلمچه - بصره) راه‌اندازی نشده و اتصال به آذربایجان، ترکمنستان و پاکستان با موانع عملیاتی روبه‌رو است. در چنین شرایطی، تکمیل خطوط استراتژیک همچون چابهار - زاهدان و پیوند با کریدورهای بین‌المللی آسیایی و اروپایی می‌تواند جایگاه ایران را در ترانزیت منطقه‌ای ارتقا دهد. کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و نوسازی ناوگان فرسوده، تحقق این اهداف دشوار خواهد بود. دولت باید با ایجاد بسترهای قانونی و اقتصادی مناسب، انگیزه کافی برای مشارکت بخش غیردولتی فراهم کند.
تنها در این صورت است که می‌توان از پتانسیل عظیم ریل برای کاهش وابستگی به جاده، تضمین امنیت اقتصادی در شرایط بحرانی و افزایش رقابت‌پذیری تجارت ایران بهره گرفت.