سوخت‌وساز «طلای کثیف»
زباله سوزی به شکل گسترده در اطراف حاشیه تهران با محوریت مبادی خروجی جنوب اتوبان آزادگان وارد نهمین سال پیاپی شد. اگرچه این موضوع چالش‌های متعددی را برای ساکنان شهرها و روستاهای حاشیه تهران، ساکنان مناطق جنوبی پایتخت و به شکل گسترده تر برای کل ساکنان تهران رقم زده، اما عدم‌برخورد قاطع با زباله سوزان حاشیه تهران باعث‌شده تا این پدیده ضد‌محیط‌زیستی امسال رواج به‌مراتب بیشتری به خود بگیرد....
راضیه احقاقی: بررسی «دنیای‌اقتصاد» از دلایل شدت‌گرفتن زباله سوزی در حاشیه جنوبی تهران 2 عامل اصلی را در بروز این پدیده دخیل می‌داند؛ «نبود مدیریت واحد در مجموعه شهری تهران» و «تشکیل بازار غیررسمی گسترده و سودساز برای فروش زباله ها.» صحبت با معاون محیط‌زیست اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان تهران، رئیس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورای‌شهر تهران، کارشناسان پسماند و چند زباله گرد، زوایای متعدد گسترش زباله سوزی در حاشیه تهران را عیان می‌کند.
زباله سوزی در حاشیه شهر، بدون واهمه از نظارت
زباله سوزی در مسیرهای خروجی شهر تهران طی سال‌های اخیر به پدیده ای عادی بدل شده‌است. اگر از مبادی جنوبی پایتخت، قصد خروج از شهر را داشته باشید، قطعا با محل هایی که زباله ها در آنجا انباشته شده و خاکستر زباله های پیشین سوزانده شده مواجه خواهید شد. رواج زباله سوزی در حاشیه شهر تهران و عدم‌برخورد با این موضوع باعث‌شده تا زباله سوزان در حاشیه تهران در دو شیفت مشغول به فعالیت باشند، به‌نحوی‌که کار سوزاندن زباله پیش از ظهر آغاز شده و تا ساعات ابتدایی روز بعد ادامه پیدا می‌کند. عکاس روزنامه «دنیای‌اقتصاد» عکس هایی از تلنبار‌شدن زباله و سوزاندن آن در حوالی ساعت 11 بر روی پل راه‌آهن در ابتدای بزرگراه تهران - ساوه که یکی از کانون‌های زباله سوزی در حاشیه جنوبی پایتخت به‌شمار می‌رود، گرفته است.
پدیده زباله سوزی تبعات اقتصادی برای شهر و تبعات جانی و سلامت را برای شهروندان به‌همراه دارد، اگرچه عدد و رقم دقیقی از سهم زباله سوزی در آلودگی هوا ذکر نشده، اما برخی اظهارنظرهای مدیران محیط‌زیستی، سهم زباله سوزی به شکل رسمی و غیررسمی از آلودگی هوای پایتخت را تا 20درصد نیز برآورد می‌کنند. در عین‌حال ساکنان بسیاری از مناطق شهر به‌خصوص مناطق جنوبی تهران و همچنین روستاها و شهرهای اطراف پایتخت از بوی زباله سوزی در ساعات ابتدایی روز گلایه دارند. این موضوع در برخی روزهای سال به‌حدی جدی می‌شود که بوی سوختگی از چند‌کیلومتر دورتر و در داخل شهر تهران قابل‌استشمام بوده و و دود آن نیز از داخل شهر قابل‌رویت است.
حریم دو پارچه و سود غیررسمی
زباله سوزی به شکل گسترده در اطراف حاشیه تهران با محوریت مبادی خروجی جنوب اتوبان آزادگان وارد نهمین سال پیاپی شد. اگرچه این موضوع چالش‌های متعددی را برای ساکنان شهرها و روستاهای حاشیه تهران، ساکنان مناطق جنوبی پایتخت و به شکل گسترده تر برای کل ساکنان تهران رقم زده، اما عدم‌برخورد قاطع با زباله سوزان حاشیه تهران باعث‌شده تا این پدیده ضد‌محیط‌زیستی امسال رواج به‌مراتب بیشتری به خود بگیرد. درحالی‌که طی سال‌های گذشته پدیده زباله سوزی عمدتا در ساعات پایانی روز و با تاریکی هوا آغاز می‌شد، عدم‌مقابله جدی با این پدیده در حریم تهران باعث‌شده تا امسال زباله سوزان از ساعات ابتدایی روز کار خود را آغاز کنند.
از زباله با عنوان طلای کثیف یاد می‌شود، منظور از طلای کثیف آن بخشی از زباله است که قابلیت بازیافت دارد. روزانه حدود 6هزار تن زباله در شهر تهران تولید می‌شود. براساس آخرین آمایش رسمی انجام‌شده از سطل های زباله در شهر تهران (سال 1389) میزان زباله خشک در این مخازن بسته به منطقه از 9 تا 36درصد متغیر است، بیشترین حجم زباله خشک مربوط به مناطق شمالی شهر و کم‌ترین زباله خشک مربوط به مناطق جنوبی شهر تهران است. بررسی ها حاکی از آن است که «دو پارگی حریم تهران و مدیریت بلاتکلیف در حریم شهر» و «منافع مالی غیررسمی» در بخش بازیافت پسماند به شکل غیررسمی 2 عامل اصلی پدیده زباله سوزی هستند.
مدیریت حریم تهران موضوع مهم موردبحث میان شهرداری و استانداری تهران است؛ درحالی هر دو نهاد به‌دنبال افزایش نقش خود در مدیریت حریم شهر هستند که موضوع مهم و عیان زباله سوزی در حریم را به امید دخالت نهاد دیگر رها کرده‌اند. طبق قانون هوای پاک و مدیریت پسماند هر نوع زباله سوزی خارج از استاندارد و در فضای باز ممنوع است و انجام آن در حریم شهر باید توسط شهرداری، فرمانداری، بخش داری، استانداری و سازمان محیط‌زیست مورد پیگرد قانونی قرار گیرد. منافع مالی در جمع آوری زباله و فروش آن در بازار غیررسمی عامل اصلی بعدی است که در بروز پدیده هایی نظیر زباله گردی، زباله دزدی و زباله سوزی نقش دارد؛ این منافع باعث‌شده تا بخشی از پسماند شهری به شکل غیررسمی از فرآیند رسمی جمع آوری، بازیافت و دفن زباله که مدیریت شهری متولی آن است، خارج‌شده و سر از کارگاه‌های غیررسمی جداسازی زباله درآورند.
این موضوع به‌رغم پیامدهای متعدد محیط‌زیستی، شهر را از عواید اقتصادی بازیافت پسماند محروم می‌کند. شورای شهر برای سال1404 درآمد حاصل از بازیافت را در بودجه امسال برابر 200میلیارد‌تومان تعیین کرد؛ این در حالی است که بودجه‌شهرداری برای این سال برابر 231هزار میلیارد‌تومان تعیین شده‌است. عواید تعیین‌شده برای شهر تهران از محل جمع آوری پسماند تطابقی با کل بودجه‌شهرداری و منفعت اقتصادی این کار ندارد. البته برخی اعضای شورای‌شهر بر این باورند که این تصمیم با هدف کاهش تمایل پیمانکاران به درآمدزایی از محل جمع آوری پسماند خشک گرفته‌شده، اما این تصمیم فرصتی را برای فروش غیررسمی و عایدی سازی از مسیر فروش در بازارهای غیررسمی رقم‌زده است.
در عین‌حال امسال بودجه‌مدیریت شهری به 231هزار میلیارد‌تومان رسید که این رقم 6.2برابر بودجه در سال1400 بود؛ این در حالی است که درآمد تعیین‌شده از بخش بازیافت با رشد 2 برابری نسبت به سال1400 به 200میلیارد‌تومان رسیده‌است. تعیین بهای خدمات شهری در حوزه مدیریت پسماند با نرخی حداقل 35درصد کمتر از نرخ واقعی ارائه این خدمت عامل دیگری است که به رواج زباله دزدی و زباله گردی در شهر تهران می انجامد. در حال‌حاضر پیمانکاران و نیروهای خدمات شهری در حوزه جمع آوری پسماند تَر و خشک از وجه قرارداد خود ناراضی بوده و از این منظر به‌دنبال جبران درآمد خود از محل برداشت غیررسمی زباله خشک از مخازن و فروش آن در بازار غیررسمی هستند.
بررسی میدانی از بازار غیررسمی زباله فروشی در شهر تهران از آن حکایت دارد که هر کیلوگرم زباله خشک تفکیک‌نشده با قیمتی در حدود 3هزار و 500تومان از زباله گردان خریداری می‌شود، این زباله به سوله های چهاردیواری در حاشیه شهر منتقل‌شده و در آنجا تفکیک می‌شود. زباله تفکیک‌شده بسته به نوع زباله با قیمت‌هایی عمدتا بیش از 20هزار‌تومان به ازای هر کیلوگرم به‌کارگاه‌های پسماند فروخته می‌شود. زباله غیر‌بازیافت نیز به حاشیه جاده ها منتقل‌شده و به شکل عیان سوزانده می‌شود. شیشه، پلاستیک، کاغذ، گونی و انواع فلزات؛ زباله های خشک قابل‌بازیافتی هستند که از میان مخازن داخل شهر جمع آوری شده و برای تفکیک نهایی به حاشیه شهرها انتقال داده می‌شوند. در حال‌حاضر هر کیلوگرم پسماند آهن در بازار با قیمت 15هزار‌تومان، هر کیلوگرم آلومینیوم با قیمتی برابر 150هزار‌تومان، شیرآلات با نرخی برابر 350هزار‌تومان و مس با قیمتی برابر 900هزار‌تومان فروخته می‌شود. این در حالی است که درب پلاستیک بطری قیمتی برابر 25هزار‌تومان به ازای هر کیلوگرم دارد و هر کیلوگرم PET با قیمتی برابر 40 تا 50هزار‌تومان به‌فروش می‌رسد.
این پلاستیک ها در مراکز رسمی یا غیررسمی به وسیله تجهیزات سوزانده شده و از آن گرانولی با ارزشی برابر 100هزار‌تومان به ازای هر کیلوگرم تولید می‌شود. درحالی‌که پیمانکاران انگیزه کافی برای جمع آوری پسماند تر ندارند، جمع آوری غیررسمی پسماند خشک و فروش در بازار غیررسمی بسیار جذاب است و این موضوع به پدیده ای با عنوان «نشت زباله» منجر می‌شود. در اواخر دهه90 میزان تولید زباله تهران روزانه حدود 8هزار تن بود که این رقم برای امسال به روزانه 6هزار تن کاهش‌یافت. احتمالا بخشی از این افت تولید روزانه زباله در شهر ناشی از کاهش مصرف به دلیل افت رفاه خانوار است، اما با توجه به افزایش جمعیت طی یک دهه‌اخیر، بخشی از این کاهش تولید روزانه زباله در تهران را باید ناشی از نشت زباله و فروش در بازارهای غیررسمی دانست.
هزینه‌ای که شهروندان برای جمع آوری پسماند از سطح شهر می‌پردازند، مطابق با هزینه واقعی این خدمات نیست؛ این موضوع یکی از دلایل مهم بی انگیزی در جداسازی زباله از مبدا بوده و در عین‌حال فشار مالی قابل‌توجهی را به مدیریت شهری وارد می‌کند. نتیجه این موضوع تلنبار‌شدن زباله در مخازن و شیوع پدیده زباله دزدی و زباله سوزی در حاشیه شهر است که در نهایت دود آن به چشم شهروندان با ضربه به سلامت و تخریب محیط‌زیست می‌رود. در حال‌حاضر هر شهروند تهرانی کمتر از 500تومان برای جمع آوری هر کیلوگرم پسماند می‌پردازد. در عین‌حال رقم حاصل از درآمد پسماند در بودجه برای واحدهای مسکونی 400میلیارد‌تومان و برای واحدهای غیر‌مسکونی نیز 400میلیارد‌تومان درنظر گرفته شده‌است؛ با توجه به‌وجود 4میلیون خانه در شهر تهران، هر واحد سالانه 100هزار‌تومان عوارض پسماند می‌پردازد. این رقم به‌مراتب کمتر از هزینه‌ای است که هر فرد در طول سال برای خرید کیسه زباله پلاستیکی می‌دهد. عدم‌تطبیق هزینه جمع آوری پسماند با نرخ واقعی ارائه این خدمت، یکی از موضوعات چالش سازی است که جذابیت جداسازی از مبدا را از میان می‌برد.
شهرداری ها پای کار نظارت بر زباله سوزها بیایند
فاطمه اکبرپور؛ معاون محیط‌زیست انسانی حفاظت محیط‌زیست استان تهران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درخصوص مسوول رسیدگی به زباله سوزی در اطراف شهر تهران گفت: مطابق قانون مدیریت پسماندها، مدیر اجرایی پسماند در روستاها، دهیاری، در شهر و حریم آن شهرداری ها و خارج از شهر و روستا نیز بخشداری ها هستند، بنابراین بسته به منطقه‌ای که در آن زباله سوزی رخ می‌دهد، دهیاری، شهرداری یا بخش داری موظف به رسیدگی هستند، اما اگر زباله ای از یک شهر به شکل غیرقانونی خارج‌شده و در حریم شهرها و روستاهای اطراف سوزانده شود، نشان از آن دارد که مدیریت شهری آن شهر در عمل به وظایف خود به‌درستی عمل نکرده‌است. اگر مدیر اجرایی پسماند در هر منطقه‌ای به درستی وظیفه خود را اجرایی می‌کرد، فرصتی برای افراد سودجو حاصل نمی شد که زباله ها را از شهرها خارج‌کرده و آن را در حاشیه شهرها بسوزانند.
فاطمه اکبرپور ضمن تایید زباله سوزی در حاشیه شهر تهران تاکید کرد؛ این زباله سوزی ها انواع مختلفی دارد و به دلایل متنوعی رخ می‌دهد. برخی مناطق مسکونی در حاشیه تهران وجود دارد که از سویی در حریم شهر تهران نیست و بنابراین از سوی مدیریت شهری، خدمات جمع آوری پسماند صورت نمی‌گیرد. این مناطق در حوزه عملکردی روستاها و شهرهای اطراف نیز نیستند و از سوی دهیاری و شهرداری دیگری نیز خدمات جمع آوری پسماند دریافت نمی‌کنند. در چنین شرایطی ساکنان این مناطق، نسبت به جمع آوری زباله و سوزاندن آن در بیابان‌های اطراف محل زندگی خود اقدام می‌کنند.
وی ادامه‌داد: بخشی از زباله سوزی ها در حاشیه تهران مربوط به واحدهای صنعتی اطراف شهر می‌شود؛ طبق قانون واحدهای صنعتی وظیفه مدیریت پسماند تولیدی خود را دارند و واحد تولیدی باید با پرداخت هزینه به واحدهای ذی‌صلاح نسبت به جمع آوری، پردازش و دفع پسماند اقدام کند، اما در مواردی فعالان صنعتی برای کاهش هزینه، زباله های خود را به حاشیه شهر انتقال داده و در آنجا می سوزانند. در زمینه زباله صنعتی نظارت بر دفع مناسب واحدهای صنعتی بر عهده وزارت صمت و نظارت عالی (نظارت بر اجرای قانون مدیریت پسماند) بر عهده سازمان محیط‌زیست است.
اکبرپور گزینه بعدی زباله سوزی را متوجه اشخاصی دانست که زباله هایی نظیر لاستیک، سیم برق، کابل مخابراتی یا... را از سطح شهرها جمع‌آوری‌کرده و در گودهای حاشیه شهر می سوزانند و چند ساعت بعد، سیم های داخلی آنها را خارج‌کرده تا با فروش آن کسب درآمد کنند. سوزاندن لاستیک و کابل برق می‌تواند دودی معادل چند واحد صنعتی ایجاد کند و در واقع چنین اقداماتی اگرچه کوچک به‌نظر می‌رسند، اما آلودگی های زیادی به‌همراه دارند. وی ادامه‌داد: در موارد ذکر‌شده، شناسایی متخلفان به‌سادگی ممکن نیست؛ درحالی‌که بسیاری از این پسماندسوزی ها آلودگی بیش از یک واحد صنعتی ایجاد می‌کنند، اما کار شناسایی متخلفان به‌سادگی ممکن نیست.
با وجود این اگر مدیر اجرایی رسیدگی به پسماند که شامل شهرداری، دهیاری و بخشداری ها می‌شوند به وظایف خود به‌درستی عمل کنند و نسبت به حریم خود نظارت داشته‌باشند، می‌توان به کاهش زباله سوزی موردی در اطراف شهرها امید داشت. معاون محیط‌زیست انسانی حفاظت محیط‌زیست استان تهران تاکید کرد: اگرچه ارائه خدمات شهری در حریم برعهده مدیریت شهری نیست، اما شهرداری ها، دهیاری ها و بخشداری ها با هدف محافظت از محدوده‌های خود باید مانع از زباله سوزی در این مناطق شوند. همانگونه که هر ساخت وسازی در داخل و خارج شهر از دید شهرداری ها پنهان نمی ماند، انتظار می‌رود که مدیریت شهری نسبت به زباله سوزی نیز حساس باشد و با آن برخورد کند، چراکه هرگونه تخلیه پسماند در محل غیرمجاز جرم است.
تفکیک از مبدا؛ راه مقابله با زباله‌گردی
مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای‌شهر تهران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درخصوص زباله‌سوزی در حاشیه تهران گفت: تفکیک زباله از مبدا راهکار اساسی برای رفع معضل زباله‌گردی و زباله‌سوزی است. اگر مدیریت شهری به‌دنبال رفع اساسی چالش زباله‌گردی و زباله‌سوزی در حاشیه شهر است، باید این موضوع را از محل تفکیک زباله از مبدا محقق کند. در این دوره و دوره‌های پیشین شورای‌شهر درخصوص ضرورت این موضوع بارها سخن گفته شد و حتی اپلیکیشن‌هایی نیز در این‌خصوص طراحی شده‌است، اما در شرایط کنونی تفکیک زباله از مبدا و انتقال با این اپلیکیشن‌ها در کم‌ترین میزان ممکن است.
وی ادامه‌داد: معاونت خدمات شهری و معاونت فرهنگی شهرداری می‌توانند در انجام تفکیک زباله از مبدا نقشی اساسی بازی کنند. در حال‌حاضر روزانه در تهران به‌طور متوسط کمتر از 6هزار تن زباله جمع‌آوری می‌شود، بخشی از این زباله خشک و قابل‌بازیافت است، اما روش فعلی جمع‌آوری زباله به‌نحوی است که کمتر از نیمی از زباله خشک وارد فرآیند بازیافت می‌شود، اگر این زباله خشک از مبدا تفکیک شود، بخش قابل‌توجهی از آن قابل‌بازیافت است.
