«شب سیاه» در جشنواره عمار / ماجرای صوت لو رفته از شورای امنیت پهلوی
مستند «شب سیاه» یک نوار صوتی لو رفته از جلسه شورای امنیت حکومت پهلوی در شب 16 شهریورماه را نشان می‌دهد که معادلات واقعه 17 شهریور را حل کرده است.
جمشید بیات کارگردان مستند داستانی «شب سیاه» در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا به ایده اولیه ساخت این مستند اشاره کرد و گفت: حوادث تاریخی مربوط به انقلاب اسلامی آنقدر بزرگ است که در روایت‌های تاریخی به بیان کلی این حوادث پرداخته می‌شود؛ در حالی که حواشی این اتفاقات و بستر شکل‌گیری آن می‌تواند وسعت دید را ما نسبت به حوادث تاریخی گسترش دهد و مسائلی را برای جامعه روشن سازد که تا پیش از آن مورد توجه جدی قرار نگرفته است.
بازسازی بخشی از تاریخ که هیچ سند تصویری ندارد
وی افزود: مستند داستانی «شب سیاه» کاملا مبتنی بر بازسازی تاریخی است؛ در این اثر سعی شده است بر مبنای تحقیقات دامنه‌داری که توسط تیم پژوهش شده است، صحنه‌هایی از حادثه 17 شهریورماه سال 1357 و حواشی آن که هیچ سند تصویری از آن در دست نیست بازسازی شود.
این مستندساز ادامه داد: «شب سیاه» کاملا بر مستندات تاریخی منطبق است، اسناد مکتوب و صفحات روزنامه‌های آن زمان در خلال این فیلم به کار گرفته‌شده است؛ برای انتقال شرایط حاکم بر جامعه پیش از پیروزی انقلاب نیز از چند قطعه فیلم آرشیوی کمک گرفته‌ایم اما بیشترین بخش این اثر شامل تصاویر بازسازی‌شده است.
تصاویر واقعی از مکان‌های رخداد حادثه 17 شهریور
بیات خاطرنشان کرد: این مستند در مکان‌های واقعی فیلمبرداری شده است یعنی اگر در اسناد تاریخی در مورد بانک مرکزی و پول‌های خارج‌شده از این بانک در ایام بعد از حادثه 17 شهریور سخن به میان آمده فیلمبرداری نیز در همین مکان صورت گرفته است تا حس و حال واقعی‌تری را به مخاطب منتقل کند؛ در ضمن تصاویر مربوط به فرماندهی ارتش نیز در همان مکان وقوع حادثه فیلمبرداری شده است.
17 شهریور برنامه‌ریزی حکومت پهلوی بود / ماجرای نوار صوتی جلسه شورای امنیت چه بود؟
وی در تشریح اهمیت موضوع مستند «شب سیاه» اضافه کرد: در سال‌های بعد از انقلاب برخی‌ها دخالت مستقیم حکومت پهلوی در کشتار روز 17 شهریور را کتمان کردند یا عاملین این حادثه را به فرماندهان نظامی تقلیل دادند، اما اسناد تاریخی موثقی که از جلسات شورای امنیت حکومت پهلوی باقی مانده است نشان می‌دهد که این اقدام کاملا برنامه‌ریزی‌شده و اعضای شورای امنیت آن زمان با آگاهی و هوشیاری کامل، چنین تصمیمی را اتخاذ کرده‌اند؛ این موضوع در فیلم «شب سیاه» به تصویر کشیده شده است.
این مستندساز یادآور شد: شنیدن نوارهای صوتی جلسه شورای امنیت حکومت پهلوی در شب 16 شهریورماه سال 1357 (که روز بعدش به کشتار مردم معترض در میدان ژاله منتهی شد) موجب شد ما به بازسازی زوایای دیده‌نشده این حادثه ترغیب شویم؛ در واقع تصمیم استقرار حکومت نظامی و مقابله خونین با معترضین در جلسه شب 16 شهریورماه گرفته شده است اما در مطالعات تاریخی توجهی به این زوایا نمی‌شود.
بیات عنوان کرد: در ساخت این مستند تلاش کردیم با تکیه بر اسناد موثق تاریخی، صحنه‌هایی از تاریخ 17 شهریور که در قاب دوربین‌ها نیامده است را بازسازی کنیم؛ علاوه بر این سعی شده است شباهت چهره بازیگران با نقش‌های اصلی و همچنین شباهت محل وقوع اتفاقات با آنچه در تاریخ رقم خورده است، همخوانی داشته باشد.
وی اظهار داشت: یکی از اسنادی که در ساخت این مستند داستانی به کار گرفته شده است، صوت جلسه شورای امنیت حکومت پهلوی است که به خوبی مسائل پشت‌پرده حادثه 17 شهریور را روشن می‌کند، البته از آنجا که این حادثه در اول صبح صورت گرفته، تصاویر چندانی از آن تهیه نشده است؛ خفقان حاکم بر جامعه (در دوران حکومت پهلوی و به‌خصوص در ساعات حکومت نظامی) نیز مانعی جدی برای پوشش خبری و رسانه‌ای این حادثه بوده است، بنابراین به ناچار بایدبخش‌های زیادی از این اتفاق را بازسازی کرد چراکه اسناد تصویری به‌جامانده از این حادثه بسیار محدود است و در برخی موارد هیچ سند تصویری (به‌جز آنچه در روزنامه ها آمده است) وجود ندارد.
ساخت سریال مستند از وقایع انقلاب؛ از «جشن هنر» تا «شب 17 شهریور»
این مستندساز در ادامه به بیان ضرورت روشنگری حواشی حادثه 17 شهریور 1357 پرداخت و بیان داشت: معمولا آثاری که در مورد حوادث تاریخی ساخته می‌شود به این‌گونه است که سیر قصه حول شخصیتی محوری که در جریان آن اتفاق حضور داشته است شکل می‌گیرد و شرح ماوقع از زبان فرد مذکور بیان می‌شود اما معتقدم حوادث دوران انقلاب مثل دومینو یا زنجیر متصل است که نمی‌توان حوادث را جدای از یکدیگر مورد مطالعه قرار داد؛ به همین خاطر من در مجموعه‌ای چند قسمتی سعی کردم تمام مسائل درگیر با انقلاب یعنی از ماجرای جشن هنر تا پیروزی انقلاب اسلامی را به صورت سریالی، بازسازی کنم و در این مسیر تلاش کردم که صحنه‌های کمتر دیده شده یا صحنه‌هایی که سند تصویری در مورد آن وجود ندارد را به نمایش درآورم.
اسناد تاریخی که نشانگر خیانت پهلوی به مردم است
بیات افزود: وقتی حواشی اتفاقات تاریخی برای جامعه روشن نشود ممکن است اصل ماجرا دچار تحریف شود؛ در مورد حادثه 17 شهریورماه 1357 نیز علیرغم اسناد محکمی که وجود دارد بعضا شبهاتی مطرح می‌شود که به طور مثال می‌گویند شخص شاه دخالتی در کشتار مردم نداشته و مقصر این اتفاق تلخ صرفا فرماندهی است که صبح روز 17 شهریور دستور تیر را صادر می‌کند؛ این شبهات درحالی مطرح می‌شود که اسناد تاریخی به وضوح نشانگر ابعاد سازماندهی‌شده این حادثه است به طوری که در نوار صوتی لو رفته از جلسه شورای امنیت حکومت پهلوی در شب 16 شهریورماه به صراحت گفته می‌شود که دستور کشتار و برخورد نظامی با مردم معترض از سوی شخص محمدرضا شاه پهلوی صادر شده است؛ بنابراین روشنگریدر مورد این مسئله می‌تواند حواشی ماجرا را برای ما روشن سازد و راه را بر شبهات تاریخی ببندد.
وی ادامه داد: در پژوهش تاریخی این مستند از اشخاصی همچون دکتر علی مرشدی‌زاد و دکتر هرمز انصاری کمک گرفته شد که تحقیقات اولیه را دادند و پس از نوشته شدن فیلمنامه از آقایان قاسم تبریزی، جواد منصوری، علی‌اکبر رنجبر کرمانی و همچنین آقای میرزاباقر علیان‌نژاد درخواست کردیم تا فیلمنامه را از حیث سندیت تاریخی بررسی کنند که در نهایت مورد تأیید این افراد قرار گرفت.
مستند «بازسازی» سخت‌ترین گونه سینمای مستند است
این کارگردان خاطرنشان کرد: ساخت فیلمی که مبتنی بر بازسازی حوادث تاریخی است از دشوارترین نوع فیلم‌سازی به شمار می‌رود؛ به‌طور نمونه در ساخت مستند «شب سیاه» تصویری از حضور شاه در کاخ سعدآباد را بازسازی کرده‌ایم؛ شاید این صحنه خیلی به چشم نیاید اما فقط برای بازسازی همین صحنه باید تغییراتی که در سالیان گذشته در این مکان صورت گرفته بود را به حالت اول برمی‌گرداندیم.
بیات در پایان صحبت‌های خود تصریح کرد: در مجموع «مستند بازسازی» جزو سخت‌ترین گونه‌های مستند است که اگر بخواهیم برای مخاطب باورپذیر باشد و مخاطب از دیدن اثر دل‌زده نشود باید گریم بازیگران و طراحی صحنه تا آنجا که مقدور است با واقعیت بیرونی سوژه همخوانی داشته باشد و بتواند سیر اتفاقات را به درستی روایت کند.
کارگردان «آمدیم، نبودید»: نام مستند را از شهید آوینی وام گرفتیم #مستند_ببینیم | بی‌بی‌سی فارسی چگونه به دام مستندساز ایرانی افتاد؟+ فیلمانتهای پیام /