شمس العماره؛ برج سازی در زمان ناصرالدین شاه + عکس

به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران، یکی از بناهای تاریخی و زیبای دوره قاجار؛ شمس العماره است که در خیابان ناصرخسرو قرار دارد و پیشینه تاریخی و زیبایی بنا جلوه خاصی به این خیابان بخشیده است. این بنا به دلیلی بازسازی چندین دهه غیرقابل بازدید بود و فقط نمای بیرونی آن از سمت خیابان ناصرخسرو قابل مشاهده بود. در حال حاضر با ترمیم بخش های اصلی امکان بازدید از طبقات پایین شمس العماره فراهم شده است. گشایش در ورودی از داخل خیابان ناصرخسرو؛ علاقمندان معماری، هنر و تاریخ ایران را از هیاهوی این خیابان جدا می سازد و به دوران قاجار می برد.

درهم آمیختن معماری اروپایی و ایرانی

روبروی میدان مروی در چوبی با تابلوی کوچکی بر سر در آن با عنوان «کاخ گلستان» دیده می شود. این در بازدیدکنندگان را به حیاط شرقی کاخ گلستان و کاخ شمس العماره می رساند. در حال حاضر فقط طبقه اول بنا قابل بازدید است و طبقات بالاتر به دلیل تنگی راه پله ها، وجود تابلوها و نقاشی های دیواری نفیس و بدون حفاظ و فرسودگی ساختمان؛ شرایط را برای بازدیدکنندگان فراهم نمی سازد. گرچه مسئولین مجموعه وعده بازدید مقطعی و محدود را داده بودند اما این وعده محقق نشد. بنای شمس العماره به شکل دو برج قرینه ساخته شده است که در وسط دو برج اصلی، برج کوچک ساعت قرار دارد. طبقه اول بنا که قابل بازدید است یکی از شاهکارهای آیینه کاری را به نمایش گذاشته است. در بخش میانی بنا ایوان اصلی قرار دارد و در دو طرف آن اتاق های گوشواره ای را می توان دید که علاوه بر آینه کاری؛ با کاشی کاری و گچبری های بی نظیری تزیین شده اند. بخشی از گچبری دیوارها آسیب دیده است. فرم معماری و تزیین بنا در طبقات بالا نیز به همین شکل است. کاشی کاری های هفت رنگ که ویژه معماری دوره قاجار است را می توان بر روی دیوارها و روی زمین مشاهده کرد. کاشی ها علاوه بر طرح های اسلیمی؛ نقش هایی از طبیعت، گیاهان و جانوران را دارند که بیشتر در معماری اروپایی دیده می شود. لمس کردن کاشی ها و گچبری دیوارها را می توان از عوامل آسیب رساندن به تزیینات بنا دانست. هرچند راهنماهای حاضر به صورت مداوم بازدیدکنندگان را از دست زدن به دیوارها برحذر می دارند اما ضرورت دارد تا تمهید مناسب تری اندیشیده شود. اتاق ها علاوه بر دیوار و کف، سقف زیبایی نیز دارند. در یکی از اتاق ها، سقف اتاق شبیه یک فرش گچبری شده است و گرچه فرشی در کف اتاق دیده نمی شود اما می توان حدس زد که سقف بر مبنای فرش کف اتاق طراحی شده است. این تشابه و قرینه سازی تزیین سقف و کف اتاق را می توان به عقاید مانایی، پیوند زمین و آسمان مربوط بدانیم که به معماری نیز تسری پیدا کرده بود. پنجره های مشبک زیبا با شیشه های کوچک رنگی که نورگیر اصلی است جلوه خاصی به بنا داده است. بر روی دیوارهای بیرونی و زیر ایوان اصلی نیز می توانیم کاشی کاری های زیبای دوره قاجار با نقش های مختلف و به سبک معماری اروپایی را مشاهده کنیم. علاوه بر نقش ها، کاشی کاری زیبایی نیز از گروه ارکستراسیون نظامی بر روی دیواره زیر ایوان اصلی به چشم می خورد که دو رنگ سیاه و زرد رنگ های غالب هستند. ساختمان کناری بنای اصلی تبدیل به عکاسخانه شده است که مجموع ای بی نظیر از عکس های دوره قاجار که عکس های حرمسرای ناصری را خود ناصرالدین شاه عکاسی کرده است را می توان در این مکان مشاهده نمود. در فضای بیرونی و محوطه حیاط چیدمانی از دوره قاجار مهیا شده است تا علاقمندان با لباسهای قجری عکس های یادگاری بیاندازند.

نگاهی به پیشینه شکل گیری بنا

ناصرالدین شاه با دیدن تصاویری از قصرها و بناهای باشکوه اروپایی و با نگاهی به بناهای با عظمت ایرانی مانند عالی قاپو؛ درصدد برآمد تا عمارت باشکوهی در مجموعه کاخ گلستان بنا کند تا از فراز آن بتواند همه شهر تهران را به نظاره بنشیند. در سال 1244 خورشیدی این فکر به مدیریت دوستعلی خان نظام الدوله؛ معیرالممالک و با هنرمندی سرآمد معماران آن زمان، علی محمد کاشی اجرایی شد و در مدت دو سال کاخ شمس العماره ساخته شد. این بنا شامل پنج طبقه است و ارتفاع آن تا بالاترین نقطه 35 متر است. شمس العماره بلندترین بنای ساخته شده در آن زمان بود و برای نخستین بار در ساخت این بنا از فلز استفاده شده بود. ستونهای طبقات بالا و حفاظ های آن از جنس چدن هستند. معمار کاشی، با تلفیقی از فلز و مصالح ساختمانی سنتی این بنا را ساخت و برای استحکام آن الگوی ساخت مناره را پیاده کرد. به این معنا که قسمت پایین و مقطع بنا وسیع تر از قسمت های بالایی است. شمس العماره به شکل دو برج قرینه ساخته شد که برج کوچک میانی به ساعت بزرگ آن اختصاص یافت. ایوانها و بادگیرهایی نیز برای آن بر اساس موقعیت جغرافیایی و مکانی طراحی شد. علی رغم بومی سازی و استفاده پرشمار از فرهنگ و هنر ایرانی؛ در مجموع بنای اصلی شباهت زیادی به قصرهای اروپایی آن دوران دارد. نام بنا نیز با توجه به اینکه خورشید از سمت شرق طلوع می کند و این ساختمان به دلیل ارتفاع اش اولین بنا بود که نور خورشید به آن می تابید؛ کاخ خورشید یا شمس العماره نام گرفت. هزینه ساخت بنا و دکوراسیون آن چهل هزار تومان شده بود. نکته جالب این که راهنمای شمس العماره یکی از مواردی را که در باره این بنا می گفت مبلغ هزینه ساخت آن بود که واکنش بازدیدکنندگان لبخند و مقایسه این مبلغ با قدرت خرید فعلی بود! ناصرالدین شاه به بالای ساختمان می رفت و از بالای آن قادر بود تمام تهران و اطراف آن را ببیند.

ساعت برج؛ هدیه ملکه ویکتوریا

ملکه ویکتوریا ساعت بزرگی به ناصرالدین شاه هدیه داده بود که با ساخت بنای شمس العماره آن ساعت بر بالای این بنا نصب می شود. ناقوس ساعت به دفعات مختلف و بر پایه ساعات شبانه روز به صدا درمی آمد و صدای آن در تهران آن روزگار صدای بلند وگوشخراشی بود. صدای ناقوس ساعت شمس العماره آنچنان برای ساکنین کاخ و ساکنین اطراف کاخ آزاردهنده بود که به شاه شکایت بردند و شاه دستور داد تا از صدای آن بکاهند. کاستن صدا با خرابی ساعت توام شد و قریب یکصد سال این ساعت از حرکت باز ایستاد! در دهه شصت که بازسازی شمس العماره آغاز شد، متولیان به فکر تعمییر ساعت نیز افتادند اما ساختار ساعت به گونه ای بود که کسی موفق به تعمییر آن نشد. سرانجام در سال 1389 محمد ساعتچی همدانی که از پیشکسوتان ساعت سازی در ایران بود برای تعمییر ساعت برگزیده شد و پس از دو سال در آبان 1391 توانست ساعت را راه اندازی کند. ساعت شمس العماره در حال حاضر کار می کند اما صدای ناقوس آن نه تنها باعث آزار و اذیت نیست، بلکه بازدیدکنندگان بنا نیز صدایش را به زحمت می شنوند!

شمس العماره؛ شایعات و حکایات

با ساخت شمس العماره این بنا به یکی از کانونهای مورد توجه تهرانی ها تبدیل شد. در آن زمان محوطه سازی و ساخت حوض و باغچه در روبروی کاخ؛ بخش خارجی را به یکی از مراکز تفریحی تبدیل کرده بود. زیبایی و شکوه منحصر به فرد بنا نیز دستمایه ای برای هنرمندان و ادیبان در خلق آثارشان شده بود. در کنار الهامات هنری و ادبی؛ برج ساعت این بنا به کانون شایعات تبدیل شده بود! جعفر شهری در کتاب تهران قدیم از دو جغد نر و ماده می گوید که به گفته مردم در اتاقک بالای کلاه فرنگی و برج ساعت لانه داشتند و هر وقت این دو پرنده بیرون می آمدند فاجعه ای رخ می داد! زمان کشته شدن ناصرالدین شاه جغدها سه روز بیرون بودند و زمان سرنگونی محمد علی شاه علاوه بر بیرون آمدن جغدها، کلاغ ها نیز به پرچم بالای برج حمله کرده بودند. در شهریور 1320 نیز با نمایان شدن جغدها متفقین ایران را اشغال کردند! در کل مردم معتقد بودند این دو جغد هر وقت بیرون بیایند حکومت عوض می شود! علاوه بر برج ساعت؛ خود بنای شمس العماره نیز حکایت هایی در بر دارد. رفتن ناصرالدین شاه به بالای شمس العماره و دیدن اطراف، باعث شده بود تا ساکنین خانه های اطراف بنا به امام جمعه وقت پناه ببرند و عریضه بدهند که خانه هایشان دیده می شود و محارم شان در معرض دید شاه قرار دارند. امام جمعه شکایت را به عرض ملوکانه می رساند و شاه قول می دهد تا کمتر با بالای ساختمان برود! از دیگر موارد می توان از جمع شدن زنان معترض در روبروی شمس العماره یاد کرد که قصد رساندن صدایشان به ناصرالدین شاه را داشتند. صدای همهمه و ضرب آهنگ بلند و ممتدی را شاه می شنود و برای پیگیری و با خبر شدن از موضوع، پسرش را میان مردم می فرستد. ماجرا از این قرار بود که زنان در تنگنای معیشت و به جان آمده از چپاول و ولخرجی های ناصرالدین شاه و درباریان؛ در جلوی شمس العماره تجمع کردند و از زیر چادر خود قابلمه ای بیرون آوردند و با کفکیر به ته قابلمه می کوبیدند. مسعود بهنود از این کار به عنوان اولین اعتراض مدنی و اعتراض زنان در تاریخ معاصر ایران یاد می کند.

ضرورت مرمت و حفاظت مداوم

بنای شمس العماره در گذر زمان دچار فرسودگی و تخریب شده است. بازسازی این بنا در سال 1360آغاز شد. بخش های اصلی بنا و به ویژه برج ساعت نیاز به تعمیر اساسی داشت که بسیاری از آنها انجام شد. در جریان بازسازی، پله هایی که در دوره پهلوی مقابل ایوان اصلی ساخته شده بود برداشته شد و در حال حاضر بنا شکل اولیه را دارد. علاوه بر مقاوم سازی می بایست از تخریب و آسیب دیدگی تزیینات داخلی و خارجی مانند کاشی کاری ها، گچبری ها و نقاشی ها نیز جلوگیری به عمل آورد. از دیگر مواردی که رعایت آن در بناهای تاریخی ضروری است؛ رطوبت گیری بنا است که مسئولان در این خصوص استفاده از شیوه های روزآمد را وعده داده اند. مکان قرار گرفتن بنا در کنار خیابان ناصرخسرو است و گرچه در محدوده شمس العماره تردد اتومبیل ممنوع است، اما عبور سرسام آور موتور سیلکت می تواند آسیب رسان باشد. نمای بیرونی شمس العماره از خیابان ناصر خسرو در حال حاضر تخته کوب و پرده پوش است. پوشاندن یک اثر تاریخی برای حفاظت از آن ایده مناسبی نیست و می بایست با استفاده از شیوه های روزآمد هم بنا را حفاظت کرد و هم در معرض دید مردم قرار داد.

گزارش و عکس از: جواد عرفانیان عالی منش