ضرورت توسعه صادرات برای تداوم فولادسازی / آخرین آمار تولید فولاد اعلام شد
ظرفیت‌های ایران در حوزه منابع معدنی و انرژی، به ویژه در دهه‌های اخیر، زمینه‌ای را برای توسعه زنجیره ارزش صنعت فولاد فراهم کرده است. به گونه‌ای که در حال حاضر، ایران جایگاه دهمین تولیدکننده فولاد بزرگ جهان را به خود اختصاص داده است. علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، ایران توانسته است قابلیت صادرات فولاد و محصولات فولادی خود را به بازارهای جهانی پیدا کند.
برای رشد پایدار تولید فولاد، ارتقای سهم صادرات فولاد و محصولات فولادی در بازار جهانی ضروری است. آمار تولید فولاد از ابتدای امسال نشان‌دهنده روند رو به رشد تولید در این صنعت است. به خوشبختی، آمار فروش فولاد و محصولات فولادی به بازار جهانی نیز در حال رشد قابل توجهی است. بنا به تازه‌ترین آمار منتشرشده از سوی انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران ارز صادرات در این زنجیره از 6.2 میلیارد دلار فراتر رفت، هرچند انتظار می‌رود صادرات این زنجیره به محصولات نهایی با ارزش‌افزوده بالاتر منتقل شود.
نگاهی به آمار صادرات فولاد
انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، آمار کامل حجم و ارزش صادرات 10ماهه زنجیره فولاد کشور را منتشر کرد؛ براساس آمار ارزش صادرات زنجیره فولاد در 10ماهه 1402 از 6.2 میلیارد دلار فراتر رفت. براساس آمار و ارقام منتشرشده ارزش صادراتی زنجیره فولاد 21 درصد بیشتر شده و به 1.1 میلیارد دلار رسیده است. صادرات محصولات فولادی از این زنجیره نسبت به مدت مشابه سال گذشته جهش 77درصدی داشته و حجم صادرات محصولات این زنجیره برابر 24 میلیون تن گزارش شده است. حجم صادرات اسلب در این بازه زمانی 38.8درصد بیشتر شده و در همین حال تناژ فروش فولاد میانی به بازار جهانی، 10.8درصد افزایش یافته است. گفتنی است، در شرایطی که صادرات میلگرد در این بازه زمانی 2 درصد بیشتر شده، ارزش صادراتی آن 9 درصد کاهش یافته، یعنی 130میلیون دلار از ارزش صادرات میلگرد کاسته شده است. باتوجه به ظرفیت قابل‌توجه میلگرد در کشور، این افت به‌منزله تحمیل فشار به تولید محصولات فولادی است. در ادامه باید خاطرنشان کرد که در مدت‌زمان مذکور حجم صادرات کنسانتره سنگ‌آهن 10 برابر و حجم صادرات گندله سنگ‌آهن 2 برابر شده است. باتوجه به تاکید مداوم دولت به ارتقای ارزش‌آفرینی و تولید و صادرات محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر، این رشد صادرات جای تعجب دارد.
موانع پیش‌روی تولید حداکثری
به‌گزارش صمت، فولادسازی در رده صنایع مهم و اثرگذار بر اقتصاد ایران است. این صنعت از معدن آغاز می‌شود و تا تولید محصولات نهایی و پیشرفته متعددی ادامه می‌یابد. توسعه صنعت فولاد کشور با نگاه صادراتی همراه است و اکنون ایران در جایگاه دهمین فولادساز بزرگ دنیا قرار دارد. چنانچه از تمام ظرفیت‌های احداث‌شده در این صنعت به‌درستی بهره گرفته شود، ایران در رتبه هفتمین فولادساز بزرگ دنیا قرار خواهد گرفت. بااین‌وجود نمی‌توان به تحقق اهداف توسعه‌ای در این صنعت امید داشت. موانع بسیاری در روند فعالیت فولادسازان کشور قرار دارد که در عمل آینده این صنعت را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. تولید 55 میلیون تنی فولاد در افق سال 1404 برنامه‌ای است که تاکید فراوانی بر اجرای آن وجود دارد؛ اما در عمل با مشکلاتی همراه است. کمبود نقدینگی، عدم‌استقبال و مشارکت بخش خصوصی، مشکل در گشایش اعتبارات اسنادی، محدودیت‌های ناشی از تحریم ایران، تورم افسارگسیخته حاکم بر اقتصاد ما، افزایش نرخ ارز و نداشتن زیربنا و زیرساخت‌های مناسب از قبیل حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی و دریایی و حامل‌های انرژی (آب، برق و گاز)، تحقق اهداف این صنعت را با اماواگر روبه‌رو کرده است.
باتوجه به حجم بالای جابه‌جایی موردانتظار در زنجیره فولاد به‌ویژه پس از تحقق احتمالی اهداف این صنعت در افق 1404، توسعه حمل‌ونقل ریلی، ضرورتی برای تداوم فعالیت در این بخش است. حمل ریلی برای جابه‌جایی‌های بار به‌ویژه در مسافت‌های طولانی به‌دلیل کاهش مصرف انرژی، ایمنی بالا و آلایندگی کمتر محیط‌زیست به‌لحاظ مصرف سوخت فسیلی کمتر و همچنین نرخ تمام‌شده پایین‌تر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، اما در حال حاضر سهم حمل ریلی از جابه‌جایی بار کشور محدود و بانظر به نیازمندی قابل‌توجه این بخش به سرمایه‌گذاری، بعید است که نیاز کشور برای جابه‌جایی ریلی موردانتظار، به‌میزان 55 میلیون تن فولاد تا سال آتی، تامین شود. زیرساخت جاده‌ای در شرایطی که ایران با کمبود راه‌آهن و واگن روبه‌رو است، جایگزین اصلی برای حمل ریلی است. در حال حاضر 80 درصد حمل‌ونقل کشور از طریق جاده‌ها در حال انجام است. اما پیش‌بینی‌های انجام‌گرفته برای حمل‌ونقل جاده‌ای در افق سال 1404 حدود 113هزار کیلومتر است که سهم حمل‌ونقل جاده‌ای صنعت فولاد حدود 86 هزار و 459 کیلومتر با ظرفیت حمل 90 میلیون تن بار را از این میزان شامل می‌شود. بدون تردید تحقق این هدف بدون تامین به‌موقع منابع موردنیاز امکان‌پذیر نخواهد بود.
در ادامه باید تاکید کرد که آب یکی از مهم‌ترین منابع زیرساختی هر کشور به‌ویژه در زنجیره ارزش فولاد است. از آنجا که ایران در زمره کشورهای خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد، بنابراین بهره‌برداری از منابع آب باید با حساسیت و برنامه‌ریزی دقیق انجام گیرد. یکی از راهکارهای مهم برای تامین آب مصرفی صنعت فولاد، احداث این صنایع در مناطق ساحلی کشور است، اما تعداد زیادی از کارخانه‌های تولید فولاد کشور از جمله طرح‌های هشت‌گانه فولادی، در مناطق خشک کشور احداث شده‌اند. در حال حاضر همین جانمایی اشتباه نیز، تامین آب صنایع فولاد را با مشکلاتی روبه‌رو کرده است. پیش‌بینی می‌شود این چالش هر سال جدی‌تر شود و در عمل روند تولید در این زنجیره را تحت‌تاثیر منفی قرار دهد. نرخ پایین انرژی باتوجه به روش‌های تولید فولاد، یکی از عوامل مهم در رقابت‌پذیر کردن صنعت فولاد ایران است. طبق پیش‌بینی‌های انجام‌گرفته میزان انرژی الکتریک موردنیاز برای تولید 55 میلیون تن فولاد، برابر 46 هزار و 210 میلیون کیلووات ساعت است، همچنین برای تحقق تولید 55 میلیون تن فولاد خام، مصرف گاز طبیعی در این زنجیره به 20.3 میلیارد مترمکعب خواهد رسید. برای تامین این میزان گاز در بخش صنعت فولاد، به برنامه‌ریزی برای گسترش اکتشافات منابع گازی، توسعه و بهره‌برداری از فازهای جدید میادین گازی کشور و همچنین توسعه خطوط انتقال گاز و افزایش توان انتقال گاز نیاز است.
در ادامه باید خاطرنشان کرد سهم قابل‌توجهی از فولاد تولیدشده در کشور، مازاد نیاز بازار داخلی است و باید صادر شود و تحقق این هدف، نیازمند نگاه صادراتی به این زنجیره است. کمتر از 40 درصد طرح‌های فولادی در کنار سواحل آبی و مابقی ظرفیت تولید فولاد در مناطق بی‌آب کشور قرار دارند که این امر می‌تواند در کنار ایجاد مشکلاتی برای تامین آب موردنیاز صنعت فولاد، هزینه‌های حمل‌ونقل به پورت‌های صادراتی را با افزایش چشمگیر همراه کند. علاوه‌براین، در بنادر جنوبی کشور کشتی‌هایی با ظرفیت 60 هزار تن امکان پهلوگیری دارند. این در حالی است که در بنادر سایر کشورهای منطقه مانند عمان، کشتی‌های چندصد هزار تنی پهلوگیری می‌کنند. به‌این‌ترتیب، صادرات فولاد ایران به‌مراتب گران‌تر و غیراقتصادی‌تر خواهد بود. حال به تمام مشکلات یادشده تحریم، نبود تعاملات بانکی جهانی و همچنین تغییرات هرروزه سیاست‌گذاری را هم که سدی جدی در مقابل صادرات هستند، باید افزود. محاسبات انجام‌شده حکایت از آن دارد که در صورت رسیدن به تولید 55 میلیون تنی فولاد، ذخایر باقیمانده سنگ‌آهن کشور، تنها جوابگوی حدود 9 سال تولید بعد از افق سال 1404 است، بنابراین فعالیت‌های اکتشافی با هدف شناسایی ذخایر سنگ‌آهن جدید، ضرورتی جدی برای تداوم تولید در این زنجیره خواهد بود. باتوجه به تمام محدودیت‌های موردبحث، باید ادعا کرد که ظرفیت‌سازی برای تولید 55 میلیون تن فولاد در افق 1404، دور از ذهن نیست، اما تولید این حجم از فولاد، در عمل غیرممکن است. در واقع توسعه فرآیندی همه‌جانبه است و بدون توجه به تمامی جوانب، نشدنی خواهد بود.
آخرین آمار تولید در زنجیره فولاد زیر ذره‌بین
براساس آمار تولید ارائه‌شده توسط ایمیدرو، ظرفیت تولید کنسانتره سنگ‌آهن کشور در پایان سال 1392 برابر 28.87 میلیون تن اعلام‌شده، از این میزان ظرفیت 24.12 میلیون تن محصول تولید شده است. ظرفیت تولید کنسانتره در پایان سال 1401 به 71.56 میلیون تن ارتقا یافته و ظرفیت واقعی تولید نیز به 55.87 میلیون تن رسیده است. باوجود اینکه ظرفیت تولید کنسانتره در سال گذشته افزایشی بوده، اما از میزان واقعی تولید این محصول کاسته شده است. چراکه در سال 1401، برابر 57.64 میلیون تن کنسانتره آهن تولید شده است. در حالت کلی و براساس مقایسه آمار ده‌ماهه تولید کنسانتره سنگ‌آهن می‌توان این‌طور ادعا کرد که رشد متوسط تولید کنسانتره کشور برابر 10.61درصد و رشد متوسط تولید سالانه برابر 9.78درصد گزارش‌شده است. پیش‌بینی می‌شود با بهره‌برداری از طرح‌های جدید ظرفیت تولید کنسانتره سنگ‌آهن در مجموعه‌های وابسته به ایمیدرو در پایان سال 1404 به 87.14 میلیون تن برسد.
ظرفیت اسمی و واقعی تولید گندله در پایان سال 1392 به‌ترتیب برابر 22 و 20.76 میلیون تن گزارش شده و ظرفیت اسمی و واقعی تولید این محصول در پایان سال 1401 به‌ترتیب به 67.35 و 54.32 میلیون تن ارتقا یافته است. ظرفیت تولید گندله از سال 1400 افزایش نیافته و از میزان تولید گندله نیز به‌میزان 1.8 میلیون تن کاسته شده است. تولید گندله بیش از نیاز بازار داخل و محدودیت‌های موجود در مسیر صادرات این محصول و همچنین کمبود مواد اولیه را باید علت اصلی روند نزولی تولید گندله در کشور دانست. متوسط رشد سالانه تولید گندله کشور برابر 13.24 میلیون تن و متوسط رشد سالانه تولید این محصول طی یک دهه اخیر برابر 11.28 درصد عنوان شده است. انتظار می‌رود با به‌بهره‌برداری رسیدن طرح‌های در دست اجرا ظرفیت اسمی تولید گندله کشور در پایان سال 1403 به 73.5 و در پایان سال 1404 به 79.57 میلیون تن برسد.
ظرفیت اسمی تولید آهن‌اسفنجی کشور در سال 1392 برابر 19.65 میلیون تن گزار شد، از این میزان 15.55 میلیون تن به تولید اختصاص یافت. با توسعه واحدهای احیا ظرفیت تولید این محصول در کشور در سال گذشته به 37.98 میلیون تن ارتقا یافت. مجموع میزان تولید آهن‌اسفنجی کشور در سال گذشته به 31.73 میلیون تن رسید. میزان تولید این محصول در کشور طی سال‌های اخیر تحت‌تاثیر محدودیت‌های انرژی بوده و آن‌طور که انتظار می‌رفته، ارتقا نیافته است. به‌این‌ترتیب، همواره از محدودیت در تولید آهن‌اسفنجی به‌عنوان چالشی در مسیر تولید شمش فولاد یاد می‌شود. متوسط رشد سالانه ظرفیت و تولید واقعی آهن‌اسفنجی به‌ترتیب برابر 7.6 و 8.25 درصد گزارش شده است. پیش‌بینی می‌شود با آغاز به کار طرح‌های جدید و در دست اجرا در زنجیره فولاد کشور، ظرفیت تولید این محصول تا پایان سال 1403 به 42.55 و در پایان سال 1404 به 53.71 میلیون تن افزایش یابد.
ظرفیت تولید فولاد میانی (شمش فولاد) کشور در سال 1392 برابر 22.49 میلیون تن برآورد شده، این ظرفیت با متوسط رشد سالانه 7.83 درصد در پایان سال 1401 به 44.32 میلیون تن رسیده است. در سال 1392 برابر 16.1 میلیون تن شمش فولاد در کشور تولید شد. متوسط رشد تولید فولاد کشور در یک دهه موردبحث برابر 7.33 درصد بوده و از این‌رو میزان تولید این محصول در سال 1401 برابر 30.43 میلیون تن ارتقا یافته است. باید خاطرنشان کرد که میزان تولید شمش کشور در سال 1399 نیز تقریبا نزدیک به حجم تولید آن در سال گذشته و برابر 30.25 میلیون تن بوده، اما با ایجاد محدودیت‌های انرژی از سال 1400 و همچنین سیاست‌گذاری‌های نامطلوب از حجم تولید فولاد کشور در سال 1400 کاسته شد و به 27.9 میلیون تن رسید. پیش‌بینی می‌شود با آغاز به کار طرح‌های در دست اجرا در زنجیره فولاد کشور، ظرفیت تولید این محصول در پایان سال 1403 به 51.71 و در انتهای سال 1404 به 57.65 میلیون تن برسد. از مقایسه آمار و ارقام یادشده می‌توان این‌طور برداشت کرد که ظرفیت‌سازی برای تولید 55 میلیون تن فولاد در افق 1404، هدف دور از دسترسی نیست. یعنی با احتساب واحدهای در حال توسعه، تحقق این هدف، شدنی به‌نظر می‌رسد، اما میان ظرفیت اسمی و واقعی تولید، اختلاف قابل‌توجهی است. میزان تولید واقعی فولادسازان تحت‌تاثیر عوامل مختلفی از جمله تامین مواد اولیه، انرژی و زیرساخت در حوزه‌های مختلف همانند حمل‌ونقل، بازار فروش داخلی و صادراتی و... خواهد بود.
سخن پایانی
تولید فولاد در رده صنایع استراتژیک قرار دارد و نقشی تعیین‌کننده در میزان توسعه اقتصادی کشورها ایفا می‌کند. باتوجه به ذخایر سنگ‌آهن و همچنین منابع انرژی ایران، زنجیره فولاد در کشور ما توسعه‌یافته است. در طول دهه‌های اخیر، سرمایه قابل‌توجهی جذب زنجیره فولاد شده و این صنعت توسعه‌یافته است. انتظار می‌رود با توسعه فولادسازی، مسیر این صنعت هموار شود.