عقب‌ماندگی در سخت‌افزارهای مدرن ایران / هوش‌مصنوعی با اقتصاد دنیا چه خواهد کرد؟
تقویت ساختارهای مرتبط با هوش‌مصنوعی و اینترنت‌اشیا، کشاورزی سبز، انرژی‌های نو و مواردی از این دست در دستورکار تمامی کشورهای توسعه‌یافته قرار گرفته است. هفته گذشته با حکم رئیس‌جمهوری، ماموریت تشکیل «شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش‌مصنوعی» به روح‌الله دهقانی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان محول شد. تقویت ساختارهای مرتبط با هوش‌مصنوعی و اینترنت‌اشیا، کشاورزی سبز، انرژی‌های نو و...
تقویت ساختارهای مرتبط با هوش‌مصنوعی و اینترنت‌اشیا، کشاورزی سبز، انرژی‌های نو و مواردی از این دست در دستورکار تمامی کشورهای توسعه‌یافته قرار گرفته است. هفته گذشته با حکم رئیس‌جمهوری، ماموریت تشکیل «شورای ملی راهبری و مرکز ملی هوش‌مصنوعی» به روح‌الله دهقانی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان محول شد. دهقانی بااشاره به جایگاه 78 ایران در حوزه کاربری هوش‌مصنوعی، گفت: در قالب یک برنامه 10ساله در نظر داریم تا ایران هم در حوزه تولید علم و هم کاربردهای هوش‌مصنوعی در شمار 10 کشور نخست دنیا قرار گیرد. همچنین، شورای راهبری هوش‌مصنوعی قرار است در قالب چند پروژه و برنامه بزرگ ملی، کار یکپارچه‌سازی، متمرکزسازی و ارتقای زیرساخت‌های این حوزه را پیگیری کند. کارشناسان در گفت‌وگو با صمت معتقدند که توسعه هوش‌مصنوعی در هر کشوری تحت‌تاثیر 2 عامل زیرساخت سخت‌افزاری و منابع داده‌ای است، در حالی که کشور در این زمینه با چالش‌های عدیده‌ای مواجه است و نمی‌توانیم ظرف مدت 10 سال، جزو برترین‌ها باشیم. صمت در گفت‌وگو با کارشناسان در گزارش پیشرو به اهمیت زیرساخت‌های سخت‌افزاری و منابع کامل داده‌ای در توسعه هوش‌مصنوعی پرداخته است.
هوش‌مصنوعی با اقتصاد دنیا چه خواهد کرد؟
باوجود افزایش سرمایه‌گذاری‌های وسیع کشورهای جهان در تکنولوژی‌های مدرن، اقتصاد ایران همچنان درگیر نرخ دلار و کمبود کالا برای تامین نیازهای روزمره است. بسیاری از کشورها در یک دهه اخیر، اقدام به بازپیرایی ساختارهای کلی اقتصادی خود کرده‌اند و ایران همچنان در شرایط نه‌چندان مطلوب پیشین قرار دارد. به‌گفته کارشناسان، پس از رنسانس در اروپا یک انقلاب صنعتی شکل گرفت و در این فرآیند، منابع معدنی نقش بسیار گسترده‌ای برای توسعه اقتصاد به خود تخصیص دادند و فرآیندهای استعماری نیز پیرامون همین نیاز به منابع معدنی شکل گرفت و در این فرآیند، هر کشوری که بر ذخایر معدنی بیشتری در سایر نقاط جهان دست می‌یافت، برنده بازی رقابت بزرگ در عصر صنعت بود. اما اکنون در دنیا به‌علت انبساط بی‌مانندی که در بازارها اتفاق افتاده و رقابت‌هایی که منجر به تقویت فرآیند تخریب خلاق در کشورها می‌شوند، بسیار اوج گرفته و به‌همین‌دلیل توسعه کشورها در شرایط بسیار متفاوتی رقم خواهد خورد. اطلاعات و اینترنت نقش بسیار تعیین‌کننده‌تری نسبت به منابع معدنی در دوران انقلاب صنعتی دارند و کشورهایی که بتوانند در این حوزه سرمایه‌گذاری مناسب‌تری داشته باشند، برنده نهایی این رقابت بزرگ خواهند بود.
نبود سخت‌افزار، پاشنه‌آشیل توسعه هوش‌مصنوعی
قرارگیری ایران در زمره 10 کشور برتر در کاربرد هوش مصنوعی‌گزاره‌ای است که از نظر برخی کارشناسان حکایت از هدف بسیار بزرگی دارد که شاید نمی‌توان نسبت به تحقق آن امیدوار بود. حسین خوش‌رفتار، توسعه‌دهنده فول‌استک نرم‌افزار در پلتفرم‌های وب، موبایل و دسکتاپ در گفت‌وگو با صمت درباره این هدف‌گذاری معاونت علمی و فناوری گفت: باتوجه به آنچه در حوزه هوش‌مصنوعی با آن مواجهیم، باید گفت توسعه هوش‌مصنوعی یک مسیر خطی نیست که بتوانیم ادعا کنیم در یک بازه زمانی به رتبه بالایی در جهان می‌رسیم؛ چراکه اکوسیستم هوش‌مصنوعی از اجزای متفاوتی تشکیل شده است که سازکار مرتبط با یکدیگر را دارند. حتی فعالان باسابقه و فناوران رده بالا در حوزه هوش‌مصنوعی هم، چنین ادعایی ندارند. اگر قرار است جزو 10 کشور برتر باشیم، باید در همه زیررشته‌های هوش‌مصنوعی از جمله سخت‌افزار هم، صاحب رتبه و اعتبار باشیم. این در حالی است که ایران تنها در حوزه‌های نرم‌افزاری پیشرفت داشته و دست‌انداز اصلی در مسیر توسعه هوش‌مصنوعی در کشور دسترسی یا ساخت سخت‌افزار است. برای مثال، شرکت Open AI که Chat GPT را راه‌اندازی کرد هم، چنین ادعایی را ندارد، چون توانایی بالایی در ساخت سخت‌افزار ندارد. هرگاه توانستیم در بیشتر حوزه‌های هوش‌مصنوعی از جمله بخش سخت‌افزار کار جدی انجام دهیم، می‌توانیم نسبت به تحقق این برنامه امیدوار باشیم.
عقب‌ماندگی در سخت‌افزارهای مدرن
وی گفت: باتوجه به شرایط موجود در بازار، اگر خواهان بهره‌برداری از هوش‌مصنوعی به‌عنوان یک فناوری تمدن‌ساز هستیم، اما نتوانیم امکانات سخت‌افزاری این موضوع را به‌عنوان زیرساختی مهم فراهم کنیم، به‌طورقطع نمی‌توانیم حرفی برای گفتن داشته باشیم. به‌عبارت‌دیگر، هرچقدر به‌لحاظ نرم‌افزاری رشد کنیم که البته زحمت زیادی هم می‌طلبد، نمی‌توانیم ادعای قرارگیری در رتبه‌های نخست جهان را داشته باشیم. بی‌شک اگر نتوانیم معضلات مربوط به زیرساخت‌های سخت‌افزاری و شبکه‌ای را حل کنیم، احتمالا زیرساخت‌های نرم‌افزاری هم کاری از پیش نمی‌برند. بنابراین توسعه در حوزه نرم‌افزار هوش‌مصنوعی منوط به توسعه سخت‌افزارها است یا باید این‌گونه گفت که قدرت نرم‌افزاری هوش‌مصنوعی وابسته به سخت‌افزارهایی است که در اختیار کاربران قرار می‌گیرد.
وی افزود: کشورهایی نظیر امارات و عربستان زیرساخت‌های سخت‌افزاری بهتری دارند. برای مثال، دسترسی به GPU در این کشورها راحت‌تر است، در حالی که این قطعه در ایران به‌سختی پیدا می‌شود. گفتنی است، GPUA100 به‌صورت انگشت‌شمار یافت می‌شود. معمولا این قطعات در اختیار نهادهای خاص قرار داده می‌شوند، در حالی که یکی از نمودهای پیشرفت در عرصه هوش‌مصنوعی، عمومی‌سازی دسترسی به برخی قطعات برای مردم و دانشجویان است. بنابراین اتفاقا زمانی می‌توانیم شاهد توسعه نرم‌افزاری در هوش‌مصنوعی باشیم که زیرساخت سخت‌افزاری مطلوبی داشته باشیم. متاسفانه این ضعف در حوزه‌های دیگر هم نمود دارد و نه‌تنها در هوش‌مصنوعی بلکه در حوزه‌های دیگر هم شرایط مطلوبی به‌لحاظ سخت‌افزاری نداریم، در نتیجه احتمال زیادی را نمی‌توان برای 10 سال آینده هوش‌مصنوعی در ایران متصور بود که جزو 10 کشور برتر جهان باشد.
خوش‌رفتار افزود: پاشنه‌آشیل کشور در حوزه هوش‌مصنوعی سخت‌افزار است و توسعه در گرو سرمایه‌گذاری جدی در زیرساخت‌های سخت‌افزاری است.
بدون داده، کاری نمی‌توان انجام داد
در بخش دیگر گفته‌های دهقانی آورده شده است که مرکز هوش‌مصنوعی بر توسعه زیرساخت یکپارچه، پردازنده‌های قوی، سیستم‌های ذخیره‌سازی قوی، سیستم‌های پردازشی ابری مناسب تمرکز خواهد داشت تا مردم بتوانند شبیه یک اپراتور از این زیرساخت هوش‌مصنوعی استفاده کنند. خوش‌رفتار تحقق این اهداف را منوط به منبع قوی داده در کشور دانست و گفت: باید نکته‌ای موردتوجه قرارگیرد؛ خوب است، بدانیم آن بخشی که در حوزه هوش‌مصنوعی و ماشین لرنینگ (یادگیری ماشین) به‌شدت به کار می‌آید، داده است. در اغلب ابعاد هوش‌مصنوعی، نیازمند دیتاهای زیادی هستیم تا بتوانیم در اختیار ماشین قرار بدهیم و فرآیند آموزش آغاز شود تا به مرحله بهره‌برداری برسیم.
این فعال در عرصه فناوری اطلاعات گفت: واقعیتی که با آن مواجهیم، این است که ما به‌لحاظ داده، بسیار فقیر هستیم. به‌عبارت‌دیگر، هاب داده‌ای قابل‌ملاحظه‌ای نداریم و بیشتر کاربرهای ایرانی در عرصه‌های مختلف اعم از شبکه اجتماعی و حوزه‌های مربوط به تجارت و... داده‌های خود را در پلتفرم‌های خارجی تولید می‌کنند.
به‌گفته وی، در عمل دسترسی به داده نداریم و دیتاهای نرمالایزشده قابل‌تفکیک برای ماشین یادگیری تقریبا وجود ندارد و این هم یکی دیگر از ضعف‌های کشور در مسیر توسعه هوش‌مصنوعی است. با حجم دیتاهایی که در کشور نگهداری می‌کنیم، واقعیت این است که به میزان زیاد، کار بسیار جدی در مقیاس و مدیریت کلان کشور در بحث هوش‌مصنوعی نمی‌توانیم انجام دهیم. در واقع، نمی‌توانیم بگوییم که صنعت در بحث کلان از هوش‌مصنوعی می‌تواند استفاده‌های کافی را ببرد، چراکه در عمل دیتاها به پلتفرم‌های خارجی تقدیم شده است و این پلتفرم‌های خارجی هستند که برای خودشان و هم برای ما می‌توانند کار جدی انجام دهند و ما خودمان در این قضیه کاملا دست‌بسته هستیم.
هوش‌مصنوعی تعیین می‌کند
به‌گفته دهقانی، کاربردی‌سازی و توسعه صنعت برپایه هوش‌مصنوعی با سرعت و شتابی فزاینده در حال گسترش است و در کمتر از یک دهه آینده شاهد تحولات بسیار چشمگیری خواهیم بود و این تکنولوژی در زندگی مردم تحول ایجاد خواهد کرد. امین فرجی در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت کاربرد هوش‌مصنوعی در فضای صنعت گفت: کاربرد هوش‌مصنوعی در مراحل ابتدایی و ساده آن، دادن ظرفیت و قابلیت به ماشین‌ها و ابزارهایی است که بتوانند مانند یک انسان استنباط و استنتاج کنند. آینده کاربرد هوش‌مصنوعی در کشور روشن است، چراکه باتوجه به ظرفیت‌های موجود از جمله مراکز استارت‌آپی و نوآوری و پارک‌های علم و فناوری روزبه‌روز به کاربرد هوش‌مصنوعی در ارکان شهری افزوده می‌شود. حال اینکه کدام بخش پذیرای هوش‌مصنوعی خواهد بود، می‌توان آن بخش‌هایی از نظام اداری کشور را نام برد که فعالیت‌های خود را به فضاهای پلتفرمی گره زده‌اند؛ اما کاربرد هوش‌مصنوعی در صنعت را باید در مفهوم کلان منوط به منابع داده‌ای دانست.
وی افزود: باتوجه به قدرتی که انسان‌ها با بهره‌گیری از داده‌ها به ماشین‌ها و ابزارها داده‌اند، می‌توانند با کمک یادگیری ماشین موجب ارتقای بهره‌وری شوند. به‌همین‌دلیل، کاربرد هوش‌مصنوعی در صنعت می‌تواند منجر به عملکردهای بهینه و کاهش خطاها شود. عدم‌اطلاع از تجربیات گذشته که در برخی مواقع منجر به تکرار مکررات و در بسیاری موارد، منجر به ورشکستگی یک صنعت می‌شود؛ در این زمینه هوش‌مصنوعی مسیر درست‌تری را انتخاب می‌کند و به‌طورطبیعی حجم قابل‌توجهی از تصمیماتی که برمبنای هوش‌مصنوعی اتخاذ می‌شود، منطقی‌تر است. امروزه هیچ چاره‌ای جز قدم برداشتن در مسیر استفاده از هوش‌مصنوعی نداریم. در مقیاس کلان و همچنین دیدگاه‌های مسئولان بالارتبه نشان می‌دهد که دیگر قادر به اداره امور به شیوه‌های سنتی در حوزه‌های مختلف از جمله صنعت و معدن نیستیم. برای مثال، برای اداره حجم قابل‌توجهی از دستاوردهای معدنی، باید از هوش‌مصنوعی نهایت بهره را ببریم. گفتنی است، در مدیریت تولیدات کارخانه‌ای هم باید در این مسیر قدم برداریم. اما مسئله اصلی در کشور منابع محدود داده است که باید برای حل آن، برنامه قابل‌اجرایی را تدوین کرد.
فرجی گفت: نظریه‌های مربوط به شیوه‌های سنتی اداره امور که مهم‌ترین آنها از سوی دانشمندان برای مکان‌یابی صنعتی مطرح شده است، به مکان بهینه صنعتی تاکید دارد. این موضوع یعنی بلامکان شدن یا از بین رفتن فضا در حوزه فناوری‌های تحول‌آفرین، خودش را با هوش‌مصنوعی نشان می‌دهد. در اصل ما می‌توانیم بدون وابستگی به این امر محدودیت‌های فضایی کسب‌وکارها به‌ویژه در صنعت را تغییر دهیم و منوط به آن نباشیم. در یک جمع‌بندی کلی، می‌توان گفت که امروز هوش‌مصنوعی جای خود را وارد عرصه صنعت کرده، هرچند هنوز فراگیر نشده است، اما شیوه‌های سنتی به‌دلیل فراگیری که دارند، هنوز در مقابل این ماجرا ایستادگی می‌کنند. اما برای رقابت‌پذیر شدن و حضور در بازار به‌ویژه در روزگاری که ثانیه‌ها تصمیم‌گیر هستند، چاره‌ای جز رفتن به‌سمت هوش‌مصنوعی نخواهیم داشت. مانند همه ادوار در تاریخ همواره زمانی که یک فناوری رشد پیدا می‌کند، گروهی همیشه بیگانه با فناوری هستند و گروهی پیشرو وجود دارند و از فناوری‌های روز بیشتر استفاده می‌کنند. این بخش از جامعه به‌ویژه نسلی که در ادبیات بین‌المللی به آنها نسل زد گفته می‌شود، بخش قابل‌توجهی از زندگی خود را در بعد چهارم اینترنت یعنی هوش‌مصنوعی سپری می‌کنند.
سخن پایانی
وقتی درباره هوش‌مصنوعی در مقیاس کلان از سوی مدیران عالی‌رتبه کشور صحبت می‌شود؛ از یک سمت جای امیدواری است که در عالی‌ترین سطح کشور درباره موضوع هوش‌مصنوعی صحبت می‌شود، اما از یک بابت هم، نگرانی ایجاد می‌کند که همیشه برخی مدیران در سطوح پایین‌تر از تنها برای تبلیغات خودشان، از این مباحث استفاده می‌کنند و به‌محض اینکه، یک کلیدواژه ترند می‌شود، روی آن سوار می‌شوند و سعی می‌کنند که از این کلیدواژه برای بهتر جلوه دادن خود استفاده کنند و این خطرناک است. نباید از عنوان این فناوری‌ها، استفاده ابزاری کرد. بی‌شک ما نیازمند انجام امور ارگانیک هستیم. در واقع، اتفاقی در این جریان نمی‌افتد که توسعه‌دهندگان خارجی کاری برای ما کنند، بلکه باید این دانش در کشور، همانند دانش هسته‌ای نهادینه شود. باید کمک کنیم که دانش هوش‌مصنوعی در کشور ته‌نشین شود تا اقشار مختلف علاقه‌مند، بتوانند در این حوزه کار کنند.