فرسایش خاک؛ از چالش تا تهدید

پاکسازی زمین برای ساخت‌وساز و توسعه شهری ساختار طبیعی خاک را مختل می‌کند و آن را بیشتر در معرض فرسایش قرار می‌دهد. ساخت‌وسازها می‌توانند نقش مهمی در فرسایش خاک داشته باشند، به‌ویژه در صورتی که در طراحی، اجرا و مدیریت ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها به جوانب مرتبط با حفاظت از خاک و کنترل فرسایش توجه کافی نشده باشد. ساختمان‌ها و سازه‌هایی که روی خاک ساخته می‌شوند، می‌توانند تغییرات در الگوی نفوذ آب به خاک ایجاد کنند. این تغییرات ممکن است باعث افزایش جریان سطحی و رشد فرسایش شود.

ساختمان‌ها می‌توانند باعث ایجاد سایه روی خاک و کاهش تابش مستقیم آفتاب بر آن شوند. این موضوع می‌تواند باعث کاهش تبخیر خاک و برقراری تراز رطوبتی مناسب در خاک شود که در نتیجه باعث رشد فرسایش خاک می‌شود. ساخت‌وسازها ممکن است نیاز به برداشت مصالح طبیعی مانند شن، ماسه و سنگ داشته باشند. این فرآیند می‌تواند منجر به نابودی پوشش خاکی و لایه‌های حفاظتی خاک شود و فرسایش را تسریع کند.

در کل، برای کاهش تاثیرات منفی ساخت‌وساز بر فرسایش خاک، نیاز است که در طراحی و اجرای ساختمان‌ها به عوامل حفاظتی مانند استفاده از سیستم‌های جریان سطحی، حفاظت از پوشش خاکی، استفاده از روش‌های سبزسازی و مدیریت منابع آب توجه کافی شود. همچنین، رعایت قوانین و مقررات مربوط به حفاظت از خاک و محیط‌زیست در فرآیند ساخت‌وساز نیز بسیار مهم است. صمت در این گزارش تاثیر ساخت‌وسازهای بی‌رویه را بر فرسایش خاک بررسی کرده است.

کاهش کیفیت خاک با استفاده مکرر از زمین

بررسی‌ها نشان می‌دهد مولفه‌های غیرمستقیم همانند آب و هوا، رشد جمعیت و عوامل اقتصادی در تخریب زمین موثر هستند. آب و هوا در بخش‌های مختلف کشور اثرات متفاوتی بر خاک دارد. به‌طورمثال، خاک استان‌های حاشیه دریای خزر بیشتر در معرض فرسایش ناشی از آب قرار دارد، حال آنکه در نواحی بیابانی و کویری فرسایش ناشی از باد حاکم است.

افزایش جمعیت نیز باعث بهره‌برداری بیش از ظرفیت خاک می‌شود. در 40 سال گذشته جمعیت کشور بیش از 3 برابر شده، در حالی که مساحت اراضی مفید کاهش یافته است. از سوی دیگر، عوامل اقتصادی باعث استفاده مکرر از زمین می‌شود که این امر کیفیت خاک را پایین می‌آورد، همچنین افزایش نرخ زمین و تجارت اراضی کشاورزی، تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی را در پی دارد.

مهاجرت روستاییان به شهرها، افزایش جمعیت در شهرها و روستاها، تبدیل روستاها به شهرها و احداث جاده‌ها و راه‌های ارتباطی از جمله عوامل موثر در تخریب زمین و خاک هستند. به این ترتیب عواملی چون ساخت‌وساز در حاشیه شهرها و استقرار صنایع و تولید مصالح ساختمانی موجب فشردگی و متراکم شدن خاک بر اثر توسعه ساخت‌وسازها و پوشیده شدن خاک از آسفالت، سنگ و ساختمان می‌شود، از این‌رو فعالیت بیولوژیک خاک در شهرها و حاشیه آنها را مختل می‌کند. علاوه بر این، کاربری اراضی برای احداث واحدهای مسکونی و تجاری نیز تغییر می‌کند.

همچنین رشد شهرنشینی افزایش پسماندهای شهری را در پی دارد و تجزیه‌ناپذیر بودن بعضی از این مواد از قبیل پلاستیک‌ها باعث آلودگی خاک می‌شود که صرف هزینه‌های گزاف و زمان طولانی نیز، نمی‌تواند آنچنان که باید به حیات اولیه خاک کمک موثری کند.

اراضی حاصلخیز زیر فشار کشت نابود می‌شوند

کامبیز بازرگان، رئیس پیشین انجمن علوم خاک ایران درباره تاثیر ساخت‌وساز و شهرسازی بی‌رویه بر فرسایش خاک به صمت توضیح داد: فرسایش خاک عموما با فرسایش آبی و بادی مرتبط است. فرسایش خاک تحت‌تاثیر باران‌های سیل‌آسا و بادهای شدید اتفاق می‌افتد و ذرات خاک به‌صورت فیزیکی جابه‌جایی می‌شوند، اما شاید نکته مهم‌تر بحث کیفیت خاک باشد که از فرسایش بیشتر جلوگیری کند؛ زیرا در واقع صورت‌هایی از فرسایش به‌صورت درجای و ساکن اتفاق می‌افتد که تخریب نام دارد که خاک به‌اصطلاح شل و آلوده می‌شود.

وی در ادامه افزود: باید تغییر کاربری خاک‌های کشاورزی به ساخت‌وسازها و سایر استفاده‌های غیرکشاورزی متوقف شود. تغییر کاربری باعث کاهش قابل‌توجهی از خاک‌های کشاورزی می‌شودکه این موضوع نیاز به بازنگری قوانین مربوطه و اعمال مقررات سختگیرانه برای تغییر کاربری دارد. به‌طورمتوسط، هر سال حدود 10 هزار هکتار از اراضی کشاورزی تحت تغییر کاربری قرار می‌گیرند. در ایران، مناطق خارج از کشت به‌میزان قابل‌توجهی وجود دارند که می‌توانند برای توسعه شهری و مسکن مردم بهره‌برداری شوند.

بازرگان تصریح کرد: اما در رابطه با کاربری اراضی، واقعیت این است که کشور ما در مجموع 18.5 میلیون هکتار اراضی قابل کشت دارد و این مساحت حدود 14 تا 16 میلیون هکتار زیر کشت می‌رود. باتوجه به رشد جمعیت و تغییراتی که در رژیم غذایی مردم دنیا و ایران اتفاق افتاده، فشار بر منابع پایه کشاورزی نظیر آب‌وخاک افزایش یافته و بیش از پیش، بر منابع اراضی حاصلخیز فشار وارد شده است.

سرانه خاک کشاورزی رو به کاهش است

به‌اعتقاد این کارشناس، باتوجه به سرانه خاک کشاورزی در دنیا که حدود 0.2 هکتار به‌ازای هر نفر است، این عدد در کشور ما 0.18درصد است که این عدد از متوسط جهانی مقداری پایین‌تر است. زمانی که جمعیت بیشتر شود، این عدد مدام کاهش پیدا می‌کند. ما در حال حاضر شرایط توسعه را نداریم و باتوجه به‌وفور مناطق بیابانی، شور و همچنین محدودیت منابع، این شرایط در حال وخیم شدن است؛ بنابراین منطقا مراقبت از این مقدار اراضی قابل‌کشت محدود، وظیفه برنامه‌ریزان، مدیران و همه آحاد جامعه است.

رئیس پیشین انجمن علوم خاک ایران با بیان اینکه مسلما تغییر کاربری اراضی کشاورزی نادرست است، به صمت توضیح داد: همه می‌دانیم که کشور ما باتوجه به وسعت مناسبی که دارد، برای توسعه و استقرار کارخانه‌های صنعتی فضای کافی دارد و اراضی غیرقابل‌کشت در کشور به‌وفور پیدا می‌شود. بنابراین دلیلی ندارد تا برای ساخت‌وساز، شهرک‌سازی، جاده‌سازی و... به‌سراغ زمین‌های کشاورزی و با خاک مناسب و حاصلخیز برویم. مسلما این موضوع نیازمند آمایش سرزمین اصولی و مبنی بر ظرفیت‌های اکولوژیک است تا فرسایش و نابودی خاک کاهش پیدا کند.

محیط‌زیست در خطر افزایش مهاجرت

به‌اعتقاد وی؛ در چند سال اخیر بسیاری از افرادی که در مناطق گرمسیری و خشک زندگی می‌کنند، تمایل زیادی برای خرید ملک و زندگی در شهرهای شمالی پیدا کرده‌اند. مسلما افزایش مهاجرت مردم به مناطق خوش‌آب‌وهوا و اقدام برای ویلاسازی و ساخت‌وساز بی‌رویه، نتیجه‌ای جز کاهش پوشش گیاهی، نابودی خاک و آسیب‌های جدی زیست‌محیطی ندارد و جنگل‌ها را که منبع اصلی ذخیره آب هستند، نابود می‌کند.

بازرگان بااشاره به پایین بودن سرعت تشکیل خاک و کاهش بارندگی در کشور گفت: تشکیل هر سانتیمتر خاک در جهان، بین 300 تا هزار سال طول می‌کشد و از سوی دیگر، بارندگی در تسریع فرآیند خاک‌سازی بسیار موثر است، بنابراین باتوجه به بارندگی کم در کشور و پایین بودن سرعت تشکیل خاک، ما به‌لحاظ کمیت با محدودیت جدی خاک روبه‌رو هستیم، به‌طوری‌که نزدیک به 10 درصد خاک اراضی کشور قابل‌کشت است. باتوجه به شرایط اقلیمی، نوع و پراکنش بارندگی و پستی و بلندی اراضی کشور، با سیل و خشکسالی روبه‌رو هستیم که فرسایش آبی و بادی خاک را تشدید می‌کند و برای مقابله با آن ضروری است عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در سطح بیشتری اجرا شود.

وی در پایان خواستار افزایش سرعت در تصویب آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت خاک توسط دولت شد و گفت: تسریع در پیگیری مسئله شناسایی خاک، پایش و مقابله با تخریب و آلودگی خاک اولویتی است که باید هرچه زودتر پیگیری شود.