مشکل کشور تولید برنج است یا واردات و روش‌های کشت؟
با وجود بارش‌های گسترده‌ای که طی روز‌های اخیر داشتیم و حتی در خراسان رضوی نیز منتهی به سیل شد، نمی‌توان مطمئن بود که در ادامه سال با گرمایی بی سابقه یا خشکسالی مواجه نشویم. افزون بر این‌ها، همانطور که خشکسالی خطرناک است، سیلاب‌ها نیز به بافت کشاورزی کشور آسیب می‌زند و خاک را از بین می‌برد.
فرارو -مرداد ماه سال گذشته بود که کارشناسان و کشاورزان مازندرانی با توجه به کمبود آب در سال جاری و مدیریت در این بخش، خشکه کاری برنج را تضمین کننده زراعت در خشکسالی عنوان کردند که تا 30 درصد در مصرف آب صرفه جویی می‌شود. در همان سال بود که به علت چالش کم آبی و لزوم مدیریت مصرف آب در استان مازندران، بخشی از اراضی کشت برنج از حالت غرقابی به خشکه کاری تغییر پیدا کند. خشکه کاری، یکی از روش‌های کاشت مستقیم برنج است که در مقایسه با روش کاشت سنتی مقرون به صرفه‌تر ارزیابی می‌شود
صادق برزویی، نماینده مازندران در شورای عالی استان‌ها معتقد است یکی از دلایل بروز بحران کم آبی در استان مازندران، وجود چاه‌های غیرمجاز است. او می‌گوید: «یکی از موضوعاتی که باعث کم آبی در استان‌های شمالی کشور شده حفر چاه‌های غیر مجاز است. بسیاری از خوش نشینان در مناطق مختلف شمال برای اینکه بتوانند استخرهای‌شان را پر آب کنند، چاه‌های غیر مجاز حفر کرده‌اند و این چاه‌های غیرمجاز باعث کم شدن آب سفره‌های زیرزمین شده و این هم یک موضوع دیگری است که باعث کم آبی در حوزه کشاورزی شده و این مشکلات حدودا دو دهه است ادامه دارد و به دلیل عدم توجه در طولانی مدت امروز خودش را نشان می‌دهد و در آینده نزدیک هم بسیار شدیدتر می‌شود.»
جمیل علیزاده‌شایق، دبیر انجمن برنج با تاکید بر مشکل بی‌آبی در کشور می‌گوید: «اصولا دلیلی برای تولید همه نیاز مصرفی برنج در داخل کشور وجود ندارد. در حال‌حاضر نیاز برنج کشور 3میلیون تن در سال‌است که 2میلیون و 250هزارتن در داخل کشور تولید می‌شود و مابقی باید وارد شود. درحالی‌که در سال1402 و 1401 بارش خوبی در بهار داشتیم و برای تولید برنج با کمبود آب مواجه نبودیم، نه تنها بیش از یک‌میلیون‌تن برنج وارد کشور شد، بلکه برای واردات، ارز با نرخ دولتی نیز در اختیار واردکنندگان قرارگرفت. اگر دولت واقعا تمایل دارد کشور به خودکفایی در برنج برسد، نیاز است تا دستگاه‌ها را با هم هماهنگ کند، در غیراین‌صورت صحبت‌هایی از این دست، بیشتر جنبه شعاری دارد. در حال‌حاضر در یک وزارتخانه، یک معاونت برای افزایش تولید داخلی تلاش می‌کند، درحالی‌که یک معاونت دیگر شرایط را برای واردات برنج فراهم می‌کند. با یک استراتژی مدون هم می‌توان از منابع آبی کشور حفاظت کرد و هم از تولید شالیکار ایرانی حمایت کرد.»
برخی فعالان حوزه کشاورزی در شمال کشور نیز می‌گویند بخشی از مشکل کم آبی کشور، آب است که اگر آبیاری مکانیزه جایگزین آبیاری سنتی شود از 80 درصد هدر رفت آب جلوگیری می‌شود که البته برای این کار کشاورز از پس هزینه‌های مکانیزه کردن برنمی آید و بانک‌ها باید پای کار بیایند و به کشاورزان تسهیلات کم بهره، بی بهره و یا بلند مدت پرداخت بکنند که بتواند کشاورزی شان را مکانیزه کنند. عدم رعایت استاندارد‌ها در کشاورزی و بخش‌های تابعه آن باعث شده که ایران با مشکلات متعددی در حوزه کشاورزی به ویژه کشت برنج مواجه باشد.
بارندگی‌هایی که سیل می‌شوند، اما دلگرمی نمی‌دهند
از ابتدای سال آبی جاری (مهر 1402) تا روز 21 اردیبهشت‌ماه 1403میزان 227 میلی‌متر بارش در کل ایران رخ‌داده که مشابه با 225 میلی‌متر میزان بارش متوسط در دوره بلندمدت کشور است. این بارش‌ها در کل کشور به یک میزان نیست و از مجموع استان‌های کشور، استان کهگیلویه‌وبویراحمد با 708 میلی‌متر و گیلان با 670 میلی‌متر استان‌های پربارش در کشور ما بوده‌اند.
همچنین بارش در استان سیستان‌وبلوچستان با 143 میلی‌متر در مقایسه با 68 میلی‌متر بارش سال آبی گذشته رشد 117 درصدی نشان داد. با این وجود، درحالی‌که ایران یکی از آسیب‌پذیرترین کشور‌های خاورمیانه در برابر تغییراقلیم است، مدیریت درست منابع آبی یک الزام است.
درواقع با وجود بارش‌های گسترده‌ای که طی روز‌های اخیر داشتیم و حتی در خراسان رضوی نیز منتهی به سیل شد، نمی‌توان مطمئن بود که در ادامه سال با گرمایی بی سابقه یا خشکسالی مواجه نشویم. افزون بر این ها، همانطور که خشکسالی خطرناک است، سیلاب‌ها نیز به بافت کشاورزی کشور آسیب می‌زند و خاک را از بین می‌برد.
اخیرا، محمدعلی نیکبخت وزیر جهاد کشاورزی نیز ضمن تاکید بر لزوم افزایش صادرات بخش کشاورزی گفت: «سال 1402 بیش از یک میلیارد دلار افزایش صادرات محصولات کشاورزی داشتیم که از لحاظ وزنی 13 درصد و از لحاظ ارزشی 23 درصد نسبت به سال 1401رشد داشته است.» همچنین برخی کارشناسان معتقدند باید بر کنترل واردات متمرکز شویم و با واردات بی رویه برنج از دیگر کشورها، تعادل قیمت‌ها را به هم نزنیم، حتی اگر کم آبی بر تولید داخلی فشار آورده باشد، باید واردات را مدیریت کنیم.
برنامه ریزی نادرست در حوزه کشاورزی
از سال 1327 که اولین برنامه توسعه 7 ساله کشور نوشته شد تاکنون 11 برنامه توسعه یا سند توسعه در کشور ابلاغ شده است و همه آن‌ها که به نام برنامه‌های پنج ساله توسعه عنوان می‌شوند، آب محور بوده‌اند درواقع 70 سال است که محور توسعه ایران مبتنی بر پارامتری گذاشته شده که متناسب با ظرفیت‌ها و توان اکولوژیک ایران نیست؛ بنابراین بر اساس گفته کارشناسان حوزه کشاورزی، طی 70 سال گذشته علاوه بر منابع آب‌های سطحی، با همین روش از مابقی 80 درصد منابع آب زیرزمینی نیز برداشت کرده‌ایم.
از این رو تعداد چاه‌های آب در کشور از 50 هزار حلقه چاه در سال 50 اکنون به 760 هزار حلقه چاه افزایش پیدا کرده است. در حالی‌که 90 درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، اما اشتغال کشاورزی در کشور ما به‌طور متوسط کمتر از 30 درصد و تولید ناخالص داخلی غیر نفتی ناشی از کشاورزی نیز کمتر از 10 درصد است.
همچنین نوع تصمیم گیری برای تولید اقلام کشاورزی نیز با سوالاتی همراه است. در شرایطی که امنیت غذایی می‌تواند از طریق قوت غالب یعنی غلات تامین شود، حجم زیادی از تولیدات کشاورزی ما برای محصولاتی است که نیاز وافری به آب دارند. درواقع اگرچه در یک دهه گذشته وزن صادرات محصولات کشاورزی ایران حدود 2.2 برابر شده، اما برخی محصولات صادراتی از جمله هندوانه به حدی آب نیاز دارد که اگر آب مصرفی برای تولید آن را صادر می‌کردیم، ارز بیشتری نصیبمان می‌شد.
گزارش اتاق بازرگانی نشان می‌دهد که در بین محصولات کشاورزی، بخش زراعت بیشترین مقدار صادرات را به خود اختصاص داده است. مقدار صادرات محصولات زراعی از 1.4 میلیون تن در سال 1390 به 3.6 میلیون تن در سال 1400 رسیده که با نرخ رشد سالانه 9.8درصدی مواجه بوده است. بررسی محصولی صادرات محصولات کشاورزی هم نشان می‌دهد از نظر مقداری در زیربخش زراعی، در دوره 1390 تا 1400 به‌طور متوسط سهم هندوانه و خربزه 31.1 درصد بوده و پس از هندوانه و خربزه، سیب‌زمینی تازه با سهم 21.6 درصد رتبه دوم و گوجه‌فرنگی تازه با 19 درصد رتبه سوم را در اختیار دارند.
بررسی آب‌مجازی محصولات عمده صادراتی نیز نشان می‌دهد در سال‌های 1390 تا 1398، صادرات پسته بالاترین آب‌مجازی در بین محصولات عمده صادراتی را به خود اختصاص داده است؛ به‌طوری که مقدار آب‌مجازی صادرات پسته از هزارو 521 میلیون مترمکعب در سال 1390 به هزارو 207 میلیون مترمکعب در سال 1398 رسیده است.
از میان اخبار