منابع ژنتیکی و تکامل کشاورزی منتشر شد / گیاه باستان‌شناسی چیست؟

کتاب «منابع ژنتیکی و تکامل کشاورزی» به قلم شراره قاسمی منتشر شد. این کتاب را که بر مبنای مطالعات گیاه باستان‌شناسی نوشته شده می‌توان نخستین تاریخ سبز ایران نامید.

به گزارش خبرنگار مهر، «منابع ژنتیکی و تکامل کشاورزی؛ بر مبنای مطالعات گیاه باستان شناسی در ایران» نوشته شراره قاسمی توسط انتشارات ناقوس منتشر شد. نویسنده دکترای ژنتیک و بیوتکنولوژی گیاهی و کارشناسی ارشد گیاه باستان شناسی دارد.

کتاب در پنج فصل تنظیم شده است. فصل اول به پیدایش و گسترش کشاورزی می‌پردازد. فصل دوم به منابع ژنتیکی و پوشش گیاهی آن در ایران اختصاص یافته است. در فصل سوم به بررسی مفهوم گیاه باستان شناسی ابررسی شده است. نویسنده در فصل چهارم به تاریخچه مطالعات گیاه باستان شناسی در ایران و بررسی نتایج آن در محوطه‌های باستانی ایران می‌پردازد و نهایتا در فصل پنجم روند تکاملی کشاورزی بررسی می‌شود.

نگارنده در این کتاب کوشیده است تا با ترجمه مطالعات مرتبط با گیاه باستان شناسی و گردآوری متون گزارشات باستان شناسی در مناطق مختلف ایران به جمع بندی و گاه‌نگاری این گنجینه ارزشمند بپردازد. در گذشته با توجه به عدم وجود چنین کتاب مفید و راهبردی برای پژوهشگران، همواره این خلا علمی برای تحلیل های بیشتر باقی بود. این کتاب می‌تواند از منابع دانشگاهی در رشته‌های ژنتیک گیاهی، کشاورزی و علوم مرتبط با باستان زیست محیطی قرار گیرد. همچنین می‌توان این کتاب را، نخستین تاریخ سبز ایران نامید.

گیاهان بزرگترین میراث از دوره پیش از تاریخ تاکنون برای بشر بوده و هستند. امروزه مطالعات گیاه باستان شناسی با هدف بازسازی پوشش گیاهی گذشته و شناخت و درک شیوه اقتصاد معیشتی مردمان گذشته، می‌تواند به تجزیه و تحلیل‌های منطقی و محکم‌تری در جهت مدیریت بهتر مجموعه گونه‌های گیاهی و نظریه‌های مربوط به ریشه‌های تعامل انسان، حیوان و گیاه بپردازد. علم گیاه باستان شناسی و کاربردهای آن امروزه از ضروریات کاوش‌های باستان شناسی است. بقایای گیاهی بدست آمده از بافت‌های باستانی مانند زغال چوب، دانه، میوه، و گرده، می‌تواند اطلاعات جامع و مفیدی را درباره منابع طبیعی و زیست محیطی منطقه در اختیار ما قرار بدهد.

شواهد گیاه باستان شناسی نشان دهنده این است که کشاورزی در اوایل دوره هولوسن یعنی حدود 10 هزار سال پیش پدید آمده است. در طول زمان، تغییر از شیوه جمع آوری غذا به سمت تولید غذا، نیازمند و مستلزم اهلی کردن و پرورش گیاهان بوده است. این فرآیند با تغییرات مورفولوژیکی آنها همراه است. تکنولوژی استفاده از بهره‌وری گیاهان و اقتصاد مبتنی بر کشاورزی، شامل یک سری از فن آوری‌ها مانند انتخاب گونه، مدیریت کشت، تغییر ژنتیکی همراه با انتخاب آگاهانه و یا ناآگاهانه، و ابداع شیوه‌های جدید همچون گرده افشانی، تربیت و هرس هر محصول را بشر به ارمغان آورده است. در دوره نوسنگی بشر اقدام به اهلی کردن و پرورش گیاهان کرد و این امر بتدریج موجب پیدایش کشاورزی شد. در عصر برنز نیز کشاورزی به معنای گسترده‌تری رشد و رونق یافت. بنابراین روند تکاملی گیاهان کشت شده توسط بشر پیش از تاریخ، برای باستان شناسان، گیاه باستان شناسان و متخصصان کشاورزی دارای اهمیت زیادی است.

کشاورزی، دانش، هنر و یا پیشه تولید مواد غذایی و یا به معنی دیگر هنر کاشت، داشت یا برداشت گیاهان است. این بخش مهم شامل طیف وسیعی از تخصص‌ها و فنون دیگر، از جمله راه‌هایی برای گسترش زمین‌های مناسب برای زراعت گیاه، حفر کانال ها و فرم های مختلف آبیاری است.

در طول تاریخ با افزایش جمعیت، کشاورزی هم به موازات آن و با نیاز بشر به غذا رشد کرده است. به تدریج کشت های سالیانه یا فصلی، جای خود را به کشت‌های فشرده دادند. با این روند در واقع می‌توان گفت که کشاورزی منجر به شکل گیری تمدن‌ها و شهر نشینی بشر شد. کشاورزی به موازات افزایش جمعیت و مطابق با نیاز بشر به غذا رشد کرده است. به تدریج کشت‌های سالیانه یا فصلی، جای خود را به کشت‌های فشرده دادند. با این روند در واقع می‌توان گفت که کشاورزی منجر به شکل گیری تمدن‌ها و شهرنشینی بشر شد.

برای درک جوامع باستان، ما نیاز به دانستن گیاه شناسی و محیط زیست آن محوطه‌ها نیز داریم. در ایران تجزیه و تحلیل گرده، زغال بذر و چوب و پس ماندهای ارگانیک و اطلاعات قوم باستان شناسی از تکنیک‌های مفید و روش‌های پی بردن در مورد رابطه بین مردم و گیاهان در گذشته را ارائه می‌دهند.

امروزه بر مبنای شواهد گیاه باستان شناسی، ایران، یکی از مناطق اصلی پیدایش و توسعه کشاورزی در دنیاست. اهمیت این نوع مطالعات به ما در جهت شناخت پراکندگی منابع ژنتیک گیاهی و روند تکاملی کشاورزی، بازسازی مناطق با پتانسیل کشت که در طول زمان از بین رفته است کمک به سزایی می‌کند. لزوم بررسی این روند در شناسایی گیاهان فراموش شده و تاریخ کشاورزی منطقه‌ای بیش از پیش محسوس است.