نابودی میراث مکتوب ایران در پستو‌ها و گنجه‌ها
موریانه‌زدگی تعدادی نسخ خطی با ارزش در شاهرود بار دیگر خطری که در کمین میراث مکتوب ایران در گنجه‌ها و پستوهای خانه‌های شخصی است را یادآور شد، آیا گوشی برای شنیدن وجود دارد؟
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، «موریانه تعدادی کتاب‌های با ارزش تاریخی و نسخ خطی در شاهرود را نابود کرد» این خبری است که در روزهای گذشته در رسانه‌ها منتشر شده و نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است، برخی آن را متوجه کتابخانه میراث فرهنگی دانسته و برخی آن را متعلق به یک مجموعه شخصی دانسته‌اند، پیگیری‌ها نشان می‌دهد که این کتاب‌ها در یک مجموعه شخصی در خانه یکی از شهروندان شاهرود نگهداری می‌شده است و ارتباطی با اداره میراث فرهنگی استان سمنان ندارد.
ماجرای پیش آمده برای نسخه‌های خطی در شاهرود، یک نکته‌ای در بطن خود نهان دارد و آن خطری است که در کمین میراث مکتوب ایران و زبان فارسی در سراسر کشور نهفته است. شرایط نگهداری از نسخه‌های خطی در ایران با وجود تلاش‌هایی که سازمان‌ها و مراکز مختلف در سال‌های اخیر انجام داده‌اند، چندان مطلوب نیست. این شرایط مربوط به نسخه‌هایی است که شناسایی شده‌اند؛ هنوز بسیاری از نسخه‌های خطی هستند که در پستو و گنجه خانه‌ها نگهداری می‌شوند و صاحبان آنها به دلایل مختلف از جمله عدم آگاهی و اطلاعات ناکافی، حاضر نیستند که نگهداری از این میراث نیاکان را به سازمانی بسپارند. به گفته کارشناسان؛ هنوز تعداد مشخصی از نسخه‌های خطی موجود در ایران به صورت دقیق و شفاف در دست نیست، اما آنچه در این رابطه واضح است، شرایط نامساعد و نامطلوبی است که حیات برخی از این نسخه‌ها را تهدید می‌کند؛ این در حالی است که هریک از این نسخه‌ها، خوشه‌ای از خرمن تمدن بزرگ ایران اسلامی است که از سرد و گرم روزگار و فراز و نشیب تاریخ به دست ما رسیده است.
این نکته حتی در برخی کتابخانه ها نیز مشهود است و تلاش چندانی برای حفظ این نسخه‌ها در کتابخانه‌ها نیز انجام نمی‌شود. در سال های اخیر بسیاری از نسخه‌های خطی فارسی در ایران و در جهان به کوشش محققان و نسخه‌شناسان ایرانی فهرست‌نویسی و دیجیتالی شده‌اند، اما آیا این تلاش‌ها کافی بوده؟ آیا متولی مشخصی برای حفظ و نگهداری نسخ خطی در کشور وجود دارد؟ چه نهاد یا سازمانی باید نسخه خطی ایران را حفظ کند؟
حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی درایتی نسخه‌شناس و مولف مجموعه فهارس نسخه‌های خطی ایران در این زمینه به تسنیم می‌گوید: در پاسخ به این پرسش که چه کسی متولی میراث گذشته است؟ باید گفت که طبیعتاً سازمان میراث فرهنگی این مقوله را چندان در برنامه‌های خود قرار نداده است، آنچه در اساسنامه کتابخانه ملی دیده می‌شود، این است که ظاهراً این وظیفه بر عهده این سازمان قرار داده شده است.
وی ادامه می‌دهد: با این حال در همه دوره‌های مدیریتی، کتابخانه ملی به مسئله میراث مکتوب به عنوان نسخه‌های خطی در ایران چه در زمینه نگهداری و چه در زمینه دیجیتالی کردن اطلاعات چندان فعال نبوده است، من تلاش زیادی در این زمینه کردم که این جایگاه، جایگاه تثبیت شده‌ای شود و اقدامات مسئولان افزایش پیدا کند، اما کتابخانه ملی در اغلب دوره ها تنها نسخه‌ها و اسنادی که خود دارد را محور قرار داده و نسبت به بقیه نسخه‌های خطی که در کشور است، اهتمام کمتری را نشان داده است.
درایتی تصریح می‌کند: از این جهت آسیب زیادی به این حوزه وارد شده است، هر کاری هم در حوزه ملی صورت گرفته، خارج از کتابخانه ملی و توسط نسخه‌شناسان و علاقه‌مندان به این حوزه بوده است. اگر این فعالیت به صورت جدی در کتابخانه ملی شکل بگیرد، در سایر کتابخانه‌های کشور نیز دنبال می‌شود. امیدوارم مسئولان کتابخانه ملی، نگاه ملی را به همه اسناد خطی گسترش دهند، اگر قرار است، پشتیبانی مالی ایجاد شودف تلاش کنند تا انجام شود.
وی ادامه داد: متاسفانه در ساختار سازمان اسناد و کتابخانه ملی، کارشناسان حوزه میراث مکتوب ایران نسبت به کارشناسان حوزه کتاب های چاپی از شمار اندک‌تری برخوردارند، در حوزه معاونت نیز معاونت مجزایی برای حوزه خطی وجود ندارد و معاونت هر دو حوزه مشترک است و این موضوع خود از اهمیت حوزه مخطوطات در این کتابخانه کاسته است.
مولف مجموعه فهرستگان نسخه‌های خطی ایران ادامه می‌دهد: اگر این تمرکز در کتابخانه ملی شکل گیرد و مشخص شود که نهاد متولی در حوزه نسخه های خطی در کل ایران، کتابخانه ملی است، می‌توان به مشکلات و مصائب این حوزه توجه بیشتری نشان داد. امیدوارم مسئولان نسبت به ماجراهایی از این دست که نسخه‌های خطی با ارزش نابود می‌شوند، توجه بیشتری نشان دهند.
به گفته درایتی طبق اساسنامه کتابخانه ملی موظف است به همه مخطوطات فارسی در همه دنیا توجه داشته باشد نه تنها در ایران.
واقعیت ماجرای موریانه‌زدگی کتاب‌های تاریخی شاهرود چه بود؟وی در پاسخ به این پرسش که چه تعداد نسخه خطی در مجموعه‌های شخصی نگهداری می‌شود و آیا این نسخه‌ها از شرایط استاندارد برخوردار هستند؟ می‌گوید: برآوردها در این قضیه بسیار متفاوت است، همه هم بر اساس حدس و گمان است، ما تلاش کردیم در این چند سال هر چیزی که قابل ردیابی و مشخص است، را احصا کرده و اطلاعاتی از آن در اختیار پژوهشگران قرار دهیم.
درایتی ادامه می‌دهد: در حوزه مجموعه‌های خصوصی نیازمند این هستیم که نهاد متولی راهکارهای خاصی را در نظر بگیرد که صاحبان مجموعه‌های شخصی تشویق شوند به اینکه این نسخه‌ها را یا واگذار کنند، یا دیجیتال کنند، با هزنیه محدود بازسازی، ترمیم و مرمت کنند، با زدودن نگرانی‌هایی که دارندگان نسخه‌های خطی ممکن است، داشته باشند، می‌توان از نابودی این نسخه‌ها ممانعت کرد.
نباید اجازه دهیم جزئی از تاریخ ایران از بین برود
وی تعداد نسخه‌های خطی موجود در مجموعه‌های شخصی را که در معرض آسیب قرار دارند، اندک ندانست و گفت: به نظر می‌رسد، بسیاری از نسخه‌های خطی که اصلا ردی از آنها وجود ندارد، در همین مجموعه‌های خصوصی نگهداری می‌شود که باید توجه بیشتر و اهتمام بیشتری نسبت به آنها وجود داشته باشد. همه این نسخه‌ها نیاز به نگهداری استاندارد، مرمت، حفظ، دیجیتال کردن و... دارند، این حوزه حوزه ملی کشور است ممکن است، برای خانواده دارنده آن نسخه ارزش مادی مختصری ایجاد کند، اما ولی وقتی در سطح ملی به آن نگاه کنیم، جزئی از تاریخ ایران است که طبیعتا نباید گذاشت این تاریخ از بین برود.
میراث مکتوب ایران است بلاصاحب مانده است
درایتی ضمن قدردانی از توجه میراث فرهنگی به آثار باستانی ادامه می‌دهد: متاسفانه بخش دوم که میراث مکتوب ایران است بلاصاحب مانده و به نظر من جای تعجب دارد که به این بخش توجه اندکی می‌شود.
وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به دیگر کتابخانه‌ها هم‌چون کتابخانه مجلس در فهرست‌نویسی و دیجیتالی کردن نسخه‌های خطی و ساماندهی به نسخه‌های خطی در دست مردم، گفت: تاجایی که اطلاع دارم تلاش‌هایی که در گذشته در کتابخانه ملی انجام شد استمرار پیدا نکرد و این تلاش‌ها وابسته به فرد بود و نه مجموعه.
در سال‌های میانی دهه 80 و سال‌های ابتدایی دهه 90 توجه به حوزه نسخ خطی با تلاش‌هایی در کتابخانه مجلس در دوره مدیریت رسول جعفریان و به موازات آن از سوی برخی فهرست‌نویسان و کارشناسان نسخ خطی افزایش یافت و حاصل این تلاش‌ها با دیجیتالی کردن حجم قابل توجهی از نسخه های خطی و شناسایی و فهرست‌نویسی ادامه یافت. اما این تلاش‌ها که به گفته درایتی و سایر همکارانش در حوزه نسخ خطی متکی بر تلاش‌های فردی بود، ادامه نیافت و حوزه نسخ خطی نسبت به گذشته کمرنگ‌تر پیگیری شد. اما اکنون وضعیت چگونه است؟ توجه به نسخ خطی در کشور چه میزان اهمیت دارد؟
توجه به نسخ خطی در پایتخت، مشکلات در استان‌ها را کاهش می‌دهد
درایتی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: ما اکنون در پایتخت در باب اهمیت به نسخ خطی دچار مشکلات عدیده هستیم، در شهرستان‌ها و در سراسر کشور این مشکلات به لحاظ نبود امکانات بیشتر نیز می‌شود، اگر مرکزیت این توجه را بیشتر نشان دهد و پیگیری بیشتری وجود داشته باشد، بسیاری از مشکلات در سطح کشور مرتفع می‌شود، امروز من به بسیاری از نسخه‌شناسان حق می‌دهم که رغبتی برای کار نداشته باشند.
تلاش جدی ترکیه برای حفظ میراق مکتوب
وی تلاش‌های کشورهای همسایه در حوزه نسخ خطی را قابل توجه‌تر از ایران می‌داند و می‌گوید: در ترکیه سرمایه‌گذاری بسیار جدی در این حوزه زیرنظر میراث فرهنگ داشته است، هم در زمینه اطلاع رسانی، دیجیتال‌سازی و هم فهرست‌نویسی جلوتر است، البته میراث مکتوب ایران بسیار قابل توجه‌تر از میراث مکتوب در ترکیه است، اما ما ایرانی‌ها تاریخی به مراتب قابل توجه‌تر داریم و پایه اصلی فرهنگ ما بر اساس این میراث مکتوب نهاده شده است، این پایه اصلی که بسیاری از نیاز پژوهشگران ما را پاسخ می‌دهد، نیازمند توجه بیشتر است.