نشریات دینی از تحولات جامعه تأثیر پذیرفته‌اند؛ چالش‌های پیش‌روی مجلات اندیشه محور
دهه اول پس از انقلاب، دوران تثبیت و تحکیم نظام نوپای جمهوری اسلامی بود، در این دوران، مجلاتی مانند «کیهان فرهنگی»، «پیام انقلاب» و «پاسدار اسلام» به ترویج ارزش‌های انقلاب می پرداختند.
دهه اول پس از انقلاب، دوران تثبیت و تحکیم نظام نوپای جمهوری اسلامی بود، در این دوران، مجلاتی مانند «کیهان فرهنگی»، «پیام انقلاب» و «پاسدار اسلام» به ترویج ارزش‌های انقلاب می پرداختند.
خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه: در سیر تحولات فکری و فرهنگی ایران، مجلات اندیشه‌ای و دینی همواره نقشی بی‌بدیل ایفا کرده‌اند. این نشریات نه فقط محلی برای طرح دیدگاه‌ها و مباحث گوناگون بوده‌اند، بلکه در شکل‌گیری و دگرگونی جریان‌های فکری و اجتماعی نیز تأثیرگذار بوده‌اند. از دوران مشروطه تا به امروز، مجلات گوناگونی با رویکردهای مختلف پا به عرصه وجود نهاده‌اند و هر یک به نوبه خود سهمی در این پازل بزرگ داشته‌اند. بررسی اجمالی تاریخچه این مجلات و تحلیل نقش آنها در سپهر اندیشه ایران مقدمه‌ای بر مجموعه‌ای از گزارش‌ها و گفتگوها پیرامون مجلات اندیشه‌ای و دینی حال حاضر است.
دوران پیش از مشروطه؛ ظهور جرقه‌های آگاهی
در دوران پیش از مشروطه، نشریات به معنای امروزی وجود نداشتند. با این حال، برخی از روزنامه‌ها و رساله‌ها، به‌ویژه آنها که به دست روشنفکران و نواندیشان نگاشته می‌شدند، در حکم جرقه برای آگاهی‌بخشی و طرح اندیشه‌های نو عمل می‌کردند. «وقایع اتفاقیه» را می‌توان از پیشگامان این عرصه به حساب آورد. این نشریات، اگرچه بیشتر به اخبار و مسائل روز می‌پرداختند، اما به تدریج زمینه‌ساز طرح مباحث انتقادی و نوگرایانه نیز شدند. وقایع اتفاقیه، نخستین نشریه فارسی‌زبان چاپ ایران در عهد ناصرالدین‌شاه بوده است. نخستین شماره این نشریه که بالای سرلوحه‌اش «یا اسدالله الغالب» نوشته شده است با عنوان روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران در هشت صفحه چاپ سنگی شد. هرچند که در شماره نخست این نشریه «تربیت اهل ایران» به عنوان انگیزه انتشار نشریه قید شده است اما نمی‌توان آن را نشریه‌ای اندیشه‌ای قلمداد کرد.
امیرکبیر زمانی که تصمیم گرفت این روزنامه را تأسیس کند در قالب متنی در مورد اهداف تأسیس وقایع اتفاقیه نوشت: «عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. اینها به جهت تربیت خلق است و اینکه اینها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر، عالم باشند؛ و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین شده، به اینها برسد و به دیگران نرسد.»
خیزش اندیشه‌ها
با وقوع انقلاب مشروطه، فصل جدیدی در تاریخ مطبوعات ایران گشوده شد. در این دوران، مجلات اندیشه‌ای و دینی متعددی ظهور کردند که هر یک به نوبه خود، بازتاب‌دهنده تحولات فکری و اجتماعی آن دوره بودند. مجله «ایران نو» به عنوان نمونه‌ای متقدم از نشریات روشنفکری این دوره البته با گرایشات سوسیال دموکرات شناخته می‌شود. در صدر این نشریه نوشته شده بود: «روزنامه ایست ملی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، ادبی، فنی، اخلاقی. از هرگونه مطالب سودمند سخن می راند» این مجلات به طور مستقیم در دگرگونی فضای فکری و سیاسی جامعه نقش داشتند و در واقع تحولات آن دوران و آینده ایران را رقم زدند. مجلات این دوره، با رویکردی انتقادی به وضع موجود به فعالیت می‌پرداختند.
محدودیت‌های عصر پهلوی اول و دوم
در دوره پهلوی، اگرچه آزادی بیان و مطبوعات به شدت محدود شد، اما همچنان شاهد ظهور و فعالیت مجلات اندیشه‌ای و دینی بودیم. در این دوران، مجلاتی با رویکرد مذهبی یا روشنفکرانه، مانند «مکتب تشیع»، «درس‌هایی از مکتب اسلام» در فضای دینی و حوزوی و «گوهر» در فضای ادبیات، تاریخ، فرهنگ و هنر ایران به فعالیت خود ادامه دادند و به ترویج اندیشه‌های اصلاح‌گرایانه پرداختند. در کنار اینها، مجلات روشنفکری سکولار نیز با وجود محدودیت‌ها، به طرح مباحث انتقادی و تحلیل اوضاع سیاسی و اجتماعی می‌پرداختند. این مجلات به دو دسته تقسیم می‌شدند: مجلات با رویکردی محافظه‌کارانه که در پی حفظ وضع موجود بودند و مجلات با رویکردی انتقادی که به دنبال تغییر و تحول بودند. در این دوره، مجلات نه تنها محلی برای طرح اندیشه‌ها بودند، بلکه به ابزاری برای بیان مخالفت‌ها و مقاومت‌های مدنی تبدیل شدند.
انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران بود که نه تنها ساختار سیاسی و اجتماعی کشور را دگرگون ساخت، بلکه تأثیرات عمیقی بر عرصه اندیشه و فرهنگ نیز بر جای گذاشت. یکی از مهم‌ترین نمودهای این تحول، ظهور و تکوین مجلات اندیشه‌ای و دینی بود که به مثابه تریبونی برای طرح دیدگاه‌ها، نقدها و تحلیل‌های گوناگون، نقش مهمی در شکل‌گیری و ترویج گفتمان انقلاب اسلامی ایفا کردند.
دهه اول پس از انقلاب، دوران تثبیت و تحکیم نظام نوپای جمهوری اسلامی بود. در این دوران، مجلاتی مانند «کیهان فرهنگی»، «فرهنگ و زندگی» و «پیام انقلاب» و «پاسدار اسلام» با رویکردی عمدتاً تبیینی و تبلیغی، به ترویج مبانی و ارزش‌های انقلاب اسلامی می‌پرداختند. این مجلات با بهره‌گیری از آثار و اندیشه‌های امام خمینی (ره) و سایر اندیشمندان انقلابی، سعی در ترسیم الگوی جامعه اسلامی و تبیین جایگاه دین در سیاست و فرهنگ داشتند. همچنین، در این دوره، مجلاتی مانند «حوزه» با تمرکز بر مباحث فقهی و کلامی، به دنبال بازسازی ساختار حوزه‌های علمیه و پاسخگویی به چالش‌های فکری دوران بودند.
دهه 70؛ ظهور تکثر و گفتگوهای انتقادی
دهه دوم پس از انقلاب اسلامی، شاهد تغییراتی در فضای سیاسی و فرهنگی کشور بود. در این دهه، مجلاتی مانند «آئین»، «نامه فرهنگ» و «کتاب نقد» با رویکردی انتقادی و تحلیلی، به طرح مباحث و چالش‌های جدید پرداختند. این مجلات با تأکید بر ضرورت گفتگو و تبادل آرا، زمینه‌ای برای ظهور جریان‌های فکری متنوع و حتی متضاد فراهم کردند. همچنین، در این دوره، مجلاتی مانند «زمانه» و «گفتگو» با تمرکز بر مسائل اجتماعی و فرهنگی، به نقد عملکرد نهادهای رسمی و طرح مطالبات مدنی پرداختند. مجلات اندیشه‌ای و دینی به عنوان یک رسانه مهم، نقش خود را در شکل‌دهی به افکار عمومی و طرح مباحث مهم جامعه ایفا می‌کردند. مجله «کیان» را هم می‌توان از مهم‌ترین مجلات اندیشه‌ای این دوران دانست که نقشی مهم در اتفاقات بعدی به خصوص در دوران اصلاحات با رویکرد «روشنفکری دینی» داشت. این مجلات، هر یک با رویکردی خاص، به بررسی و نقد مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران می‌پرداختند.
دهه 80 و بعد از آن؛ تداوم تحولات و چالش‌های جدید
در دهه سوم و پس از آن، مجلات اندیشه‌ای و دینی با چالش‌های جدیدی روبرو شدند. ظهور اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، عرصه جدیدی برای انتشار و تبادل آرا فراهم کرد که تأثیرات زیادی بر فضای مطبوعات گذاشت. در این دوره، مجلات الکترونیکی و وب‌سایت‌های تحلیلی، به رقبای جدی برای مجلات چاپی تبدیل شدند. همچنین، در این دوران، مجلات اندیشه‌ای و دینی با مباحث جدیدی مانند جهانی‌شدن، سکولاریسم و بحران هویت روبرو شدند که نیازمند پاسخگویی و تحلیل‌های عمیق‌تر بود. مجله‌های اندیشه‌ای و دینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نقش مهمی در شکل‌گیری، ترویج و نقد گفتمان انقلاب ایفا کرده‌اند. این مجلات، به مثابه آئینه تحولات فکری و فرهنگی جامعه ایران، فراز و نشیب‌های اندیشه و فرهنگ پس از انقلاب را به نمایش گذاشته‌اند. با وجود چالش‌های جدید، این مجلات همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع برای شناخت و تحلیل تحولات جامعه ایران، جایگاه خود را حفظ کرده‌اند.
می‌توان گفت مجلات دینی در ایران نیز از تحولات فکری و اجتماعی جامعه تأثیر پذیرفته‌اند. در دوره معاصر، مجلات دینی همگام با تحولات فکری جامعه به طرح مباحث جدید می‌پردازند. به عنوان مثال، مجلات «حوزه» و «فقه اهل بیت»، «پگاه»، «خیمه» از مهم‌ترین نشریات تخصصی در زمینه علوم دینی محسوب می‌شوند. همچنین، برخی از مجلات دینی به موضوعات اجتماعی و سیاسی نیز توجه دارند و به تحلیل مسائل روز جامعه از دیدگاه دینی می‌پردازند. برخی از نشریات نیز همانند «ترجمان» هدف خود را انتقال یافته‌های اندیشمندان غیر ایرانی به مخاطبان ایرانی البته با رویکردی نقادانه نسبت به فرهنگ و اندیشه غربی می‌داند.
آیا با بحران مخاطب مواجه هستیم؟
در شرایطی که تحولات فرهنگی جهانی با ابزارهای متنوع رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی در حال گسترش است، متأسفانه شاهد کم‌توجهی مخاطبان به رسانه‌های اندیشه‌محور داخلی هستیم. مجلات اندیشه‌ای و برنامه‌های تلویزیونی با محتوای عمیق و تحلیلی، که باید به عنوان سنگرهای دفاع از هویت و ارزش‌های اسلامی و انقلابی عمل کنند، با ریزش مخاطب مواجه شده‌اند. این موضوع شاید به این دلیل باشد که نشریات ما در ارائه محتوای جذاب و متناسب با نیازهای مخاطب امروز، به‌ویژه نسل جوان، ضعف‌ها و محدودیت‌هایی دارند. در حالی که اندیشه‌های دشمن یا رقیب با استفاده از شیوه‌های نوین و جذاب، ذهن جوانان را هدف قرار داده‌اند، رسانه‌های داخلی ما هنوز نتوانسته‌اند به درستی با این موج مقابله کنند.
چالش‌های پیش‌روی نشریات اندیشه‌محور
زبان و بیان غیر جذاب و تخصصی: یکی از مهم‌ترین دلایل عدم استقبال مخاطبان از مجلات اندیشه‌ای و دینی، استفاده از زبان و بیانی خشک و غیرقابل فهم برای عموم است. همچنان، برخی از دست‌اندرکاران این رسانه‌ها به جای تلاش برای ساده‌سازی مفاهیم پیچیده، ترجیح می‌دهند از واژگان تخصصی و ثقیل استفاده کنند.
کم توجهی به نیازهای مخاطب: بسیاری از مجلات اندیشه‌ای و دینی به جای پرداختن به مسائل روز و دغدغه‌های مردم، به موضوعاتی می‌پردازند که ارتباط چندانی با زندگی واقعی مخاطب ندارند. این امر باعث می‌شود که مخاطب احساس کند که این رسانه‌ها به او و نیازهایش بی‌توجه هستند.
رقابت با فضای مجازی: امروزه، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به رقیبی جدی برای رسانه‌های سنتی تبدیل شده‌اند. محتوای کوتاه و جذاب شبکه‌های اجتماعی، توجه مخاطبان را به خود جلب می‌کند و باعث می‌شود که کمتر کسی به سراغ مجلات و برنامه‌های طولانی و عمیق اندیشه‌ای برود.
کمبود خلاقیت و نوآوری: متأسفانه، بسیاری از رسانه‌های اندیشه‌محور در ارائه محتوا خلاقیت و نوآوری لازم را به کار نمی‌برند. این امر باعث می‌شود که محتوای این رسانه‌ها تکراری و خسته‌کننده شود.
عدم حمایت کافی: یکی دیگر از چالش‌های پیش‌روی رسانه‌های اندیشه‌محور، عدم حمایت کافی از سوی مسئولان و نهادهای ذی‌ربط است. این رسانه‌ها نیازمند حمایت مالی و معنوی هستند تا بتوانند با استفاده از ابزارهای نوین و جذب نیروهای متخصص، محتوای جذاب و باکیفیت تولید کنند.
در خلال گفتگوها و گزارش‌هایی که پس از این و در این موضوع تقدیم نگاه مخاطبان مهر می‌شود، درصددیم ضمن بررسی چالش‌ها و محدودیت‌های مجلات اندیشه‌ای و دینی، راهکارهایی برای ارتقای آنها و گسترش دایره مخاطبان این نشریات را به بحث بگذاریم.