نظارت بانکی؛ بحران پنهان اقتدار پولی در اقتصاد ایران
یکی از بحران‌های عمیق اقتصاد ایران که به‌صورت راهبردی شناخته شده، ضعف ساختاری نظارت بر نظام بانکی است؛ ضعفی که عملاً بانک‌ها را از ابزار پیشرفت اقتصادی به عامل بازدارنده آن تبدیل کرده است.
امروز، هم برخی بانک‌های دولتی و خصوصی از مسیر اصلی حکمرانی پولی و هدایت نقدینگی به‌سوی تولید و عدالت فاصله گرفته‌اند و در نتیجه، شکاف میان نظام پولی و نظام اقتصادی هر روز بیشتر می‌شود.
علت این انحراف، نه صرفاً تخلف درون‌بانکی است و نه ناترازی ترازنامه‌ها؛ ریشه اصلی در سیاست‌گذاری و مدیریت نظارتی بانک مرکزی نهفته است. نهادی که با داشتن اقتدار قانونی قابل‌توجه، در مقام عمل فاقد اقتدار مدیریتی و پیش‌بینانه است. نتیجه این وضعیت، واکنش‌های دیرهنگام و تصمیم‌های انفعالی در برابر بحران‌هاست: وقتی ناترازی‌ها به نقطه هشدار می‌رسند، تازه وزارت اقتصاد و بانک مرکزی وارد مرحله ادغام یا سرپرستی می‌شوند، بی‌آنکه ساختار فسادزا یا مدل مالکیتی مخرب را اصلاح کنند.
ادغام‌های انجام‌شده در سال‌های اخیر، بیش از آنکه نماد اصلاح باشد، نشانه انتقال موقت بحران‌هاست. بانک‌های ناتراز، تنها از نامی به نام دیگر منتقل می‌شوند؛ بدون آنکه پاسخگویی، شفافیت و کارآمدی تقویت گردد. نظارت بانکی در ایران تا امروز ماهیتی پرونده‌محور و تنبیهی داشته، حال آنکه در حکمرانی اسلامی و نوین مالی باید هدایتی، هوشمند و پیشگیرانه باشد.
اصلاح این وضعیت نیازمند بازتعریف بنیادین نقش بانک مرکزی از «ناظر انفعالی» به «راهبری‌کننده فعال اقتصاد» است. تحقق این تحول در سه گام ممکن است:
1. بازطراحی مأموریت نظارتی بر محور شفافیت، گزارش‌دهی عمومی و ارزیابی رفتاری مدیران بانکی.
2. ایجاد نهاد مستقل بازبینی دارایی‌ها و عملکرد بانک‌ها با اقتدار اجرایی بیرون از ساختار اداری بانک مرکزی.
3. ایجاد پیوند سه‌جانبه میان بانک مرکزی، وزارت اقتصاد و هیئت انتظامی بانک‌ها برای تصمیم‌سازی هم‌زمان در ابعاد مالی، مدیریتی و ساختاری.
نظام بانکی اگر بخواهد نقش خود را در حکمرانی پولی اسلامی باز یابد، باید از یک قدرت صرفاً اداری به یک سازوکار پیشرفت اقتصادی تبدیل شود. تا آن زمان، ناترازی و تخلف در بانک‌ها ادامه یافته و سرمایه اجتماعی پول ملی همچنان تحلیل خواهد رفت.
نکته راهبردی: «اصلاح نظام بانکی ایران، از اصلاح شیوه نظارت آغاز می‌شود، نه از تعویض مدیران یا ادغام اسامی.»
*کارشناس ارشدراهبردی وحکمرانی اسلامی