«نوماند» یک نسخه قدیمی
یکی از مهم‌ترین چرخه‌های زندگی بشری، مدیریت پسماند است. از زمانی که دنیای مدرن بشر آغاز شد، پسماندها روز‌به‌روز افزایش یافت. به‌همین‌دلیل مدیریت پسماند را می‌توان به‌عنوان یکی از کلیدی‌ترین ارکان محیط‌زیست در نظر گرفت.
دولت‌ها نقش مهمی در این زمینه دارد، به‌گونه‌ای که در بسیاری از کشورها نه‌تنها قوانین کامل و مدونی برای مدیریت پسماند در نظر گرفته شده است، بلکه با بهره‌گیری از دستاوردهای فناورانه در تلاش هستند تا چرخه پسماند را بهبود بخشند. چند سالی می‌شود که شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران در بحث مدیریت پسماند ورود کرده‌اند و با جمع‌آوری سیستمی پسماندهای خانگی با هدف تفکیک زباله، تلاش‌هایی را به‌ثمر رسانده‌اند، اما متاسفانه این تلاش‌ها ادامه‌دار نبوده و هیچ‌گاه جنبه عمومی به خود نگرفته است. یکی از راه‌های حفظ سلامت شهر و محیط‌زیست، مبارزه با مافیای زباله و تفکیک زباله در مبدأ است؛ موضوعی که شهرداری تهران با طرح «نوماند» اجرای این روند را برای شهروندان تسهیل کرده، به‌عبارت روشن‌تر طرح نوماند در راستای تفکیک زباله از سوی شهرداری راه‌اندازی شده است. کارشناسان معتقدند تاکنون طرح‌های مشابه از سوی دولت و شهرداری‌ها راه‌اندازی شده بود که هیچ‌کدام به سرمنزل نرسیده و موفق نشده، چراکه اصولا مدیریت پسماند چرخه‌ای است که تمام زنجیره‌های آن، باید با هماهنگی و اتصال به یکدیگر فعالیت کنند و در این زمینه شرکت‌های خصوصی و خصولتی می‌توانند با همکاری با دولت این روند را سهولت بخشند، در غیر این صورت ارائه چنین طرح‌هایی نظیر نوماند و اپلیکیشن‌های تفکیک پسماند، موقتی است و هیچ‌گاه نتیجه موردنظر را نخواهد داشت. صمت در این گزارش به ارزیابی اپلیکیشن‌های پسماند و طرح نوماند شهرداری تهران پرداخته است.
همکاری کم مردم با نوماند
ابوعلی گلزاری، کارشناس محیط‌زیست و مدیریت پسماند در گفت‌وگو با صمت بااشاره به نسخه تکراری شهردرای در مدیریت پسماند گفت: واقعیت این است که هیچ‌گاه تفکیک پسماند به‌طورگسترده در سطح شهر اتفاق نیفتاده است و پسماندها تفکیک نمی‌شوند. اصلا شرایط تفکیک پسماند در شهر فراهم نیست. تا پیش از این، زباله‌گردها زحمت آن را می‌کشیدند، اما چند ماهی می‌شود که سامانه نوماند از سوی شهرداری راه‌اندازی شده و خواهان این است که مردم پسماندهای‌شان را در جریان این طرح به نوماند بدهند. به‌اعتقاد من، این سیاست شهرداری در عمل راه به جایی نمی‌برد، چراکه شمار افرادی که با نوماند همکاری می‌کنند، بسیار کم است. مگر چند درصد مردم می‌دانند که باید پسماندهای‌شان را به نوماند بدهند؟
وی افزود: اگر قرار است اتفاقی در بحث پسماند بیفتد، باید بخش زیادی از مدیریت آن برعهده شرکت‌های خصوصی باشد نه دولتی. به‌عبارت روشن‌تر، شهرداری نباید به‌عنوان مجری وارد پروژه مدیریت پسماند شود، بلکه باید به‌عنوان ناظر عمل کند و نقش نظارتی داشته باشد. اینکه اپلیکیشن‌ها خصوصی شوند، باعث می‌شود رقابت بیشتری شکل بگیرد و همین رقابت، زمینه جلب‌توجه مردم را هم فراهم می‌کند، چراکه شرکت‌های خصوصی با ارائه امکانات و امتیازاتی به مردم، زمینه جلب‌توجه آنها را فراهم می‌کند.
گلزاری گفت: با ایجاد فضای رقابتی شفاف و شرایط بهتر شرکت‌ها، مردم انتخاب می‌کنند که با چه شرکتی همکاری کنند. این در حالی است که باوجود شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این زمینه، تنها نوماند که یک شرکت دولتی به‌حساب می‌آید، فعال شده است. با این شرایط نه رقابتی در کار است، نه شفافیتی وجود دارد و نه می‌توان پویایی را مشاهده کرد. تاکنون طرح‌های مشابه این‌چنین برای بازیافت هم به‌وجود آمد که متاسفانه به‌نتیجه نرسید. به‌عبارت روشن‌تر، این یک سیکل معیوبی است که دوباره شهرداری نسخه تکراری آن را در بحث مدیریت پسماند پیچیده است.
باید بازار آزاد شکل بگیرد تا انتظار موفقیت در یک حوزه‌ای را داشت و با این شرایط است که می‌تواند منجر به توسعه و موفقیت شود. در کل انحصار در هیچ جایی پاسخگو نیست و منجر به حل مسئله مردم نمی‌شود. اپلیکیشن‌های جمع‌آوری پسماند، زمانی جوابگو خواهد بود که از سوی شرکت‌های خصوصی مدیریت شوند و منجر به شکل‌گیری رقابت در راستای جذب همکاری مردم باشند؛ نه اینکه دولت صفر تا صد آن را برعهده بگیرد. اگر فضای باز و آزادی برای مدیریت پسماند از سوی دولت به‌وجود می‌آمد، منجر به وقوع اتفاقات موثرتر می‌شد.
وی بااشاره به اهمیت ورود فناوری و اپلیکیشن‌ها در بحث مدیریت پسماند گفت: اپلیکیشن‌ها یکی از ابزارهای مدیریت پسماند هستند، بنابراین وجودشان مفید است و در کل هر ابزاری که بتوان با آن شهروندان را تشویق به همکاری به‌منظور تفکیک زباله کرد، مفید است. اما مهم‌تر از همه نگرشی است که در پس هر جریانی وجود دارد. اگر در ابتدای چرخه، آموزش و پرورش و وزارت علوم نقش فرهنگ‌سازی خود را به‌درستی ایفا نکنند، در صورت داشتن ابزارهای متنوع، اگر مردم به این شیوه حتی درست عادت نکنند، باز هم راهی به‌جایی نمی‌برد. چند المان در بحث بازیافت مطرح است و فقط آسیب‌های عدم‌بازیافت پسماند موضوعیت ندارند، در واقع مردم باید بدانند که اگر بازیافت انجام نشود، چه اتفاقی می‌افتد.
مالکیت پسماند در ایران مشخص نیست
گلزاری گفت: اگر قرار است اتفاقی در بحث پسماند بیفتد، ابتدا باید مولفه‌هایی در این زمینه مشخص شود. در گام نخست، مالکیت پسماند است که نیاز به شفاف‌سازی دارد، متاسفانه هنوز مالکیت پسماند در کشور مشخص نیست و موضوعی حل نشده و همین امر باعث شده است؛ شرکت‌های خصوصی به آن ورود نکنند. اگر فکر منطقی و سیاست استانداردی در پس مدیریت پسماند نباشد، همچنان در منزل نخست، اسیر خواهیم بود؛ متاسفانه هنوز مالکیت پسماند در ایران محل دعوا است.
مدیریت پسماند، دغدغه مسئولان نیست
مرجان ملاحسینی، کارشناس پسماند و فعال محیط‌زیست گفت: به‌اعتقاد من، مدیریت پسماند هنوز دغدغه اصلی مسئولان امر در نهادهای بالادستی نیست. مدیریت پسماند، مولفه‌ای نیست که بتوان به‌صورت فردی یا تک‌سازمانی به اهداف موردنظر آن رسید. خانه‌های بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، کشاورزی و آموزش‌وپرورش و همه زیرمجموعه‌های آنها، در امر مدیریت پسماند سهیم هستند، چراکه هم خود پسماند دارند و هم نقش مهمی در فرهنگ‌سازی مدیریت پسماند دارند.
وی گفت: وقتی صحبت از تفکیک زباله می‌شود، معمولا زباله‌های خانگی به ذهن خطور می‌کند، اما پسماند شامل قشر زیادی از زباله‌های خانگی، صنعتی و معدنی است.
به‌گفته ملاحسینی، پسماندهای کشاورزی و ساختمان و صنعت غذا کم نیستند، به‌همین‌دلیل نهادها باید بسان حلقه‌های یک زنجیر و در ارتباط با یکدیگر، در بحث مدیریت پسماند وارد شوند و چاره‌اندیشی کنند. مهم‌ترین این نهادها، رسانه است که متاسفانه آن‌گونه که باید این بحران را جدی نمی‌گیرد.
وی بااشاره به اهمیت آگاهی جمعی در امر مدیریت پسماند افزود: تا آموزش موردنیاز برای تفکیک درست به مردم داده نشود، کمابیش ابزارهای مدیریت تفکیک از درجه اهمیت ساقط می‌شوند. وقتی هنوز مردم نمی‌دانند که چگونه باید زباله‌های‌شان را تفکیک کنند و یا صاحبان صنایع نسبت به تفکیک پسماندهای‌شان اهمیتی قائل نیستند؛ در این موارد است که می‌توان از تاثیرگذاری اپلیکیشن‌ها یا فناوری‌ها که در واقع ابزار کار هستند، سخن گفت.
این فعال محیط‌زیست گفت: تا وقتی آموزش صحیح داده نشود، ابزارها کاربرد خود را ندارند. اپلیکیشن نوماند شهرداری، نمونه قبلی هم داشت که تا موفق بود. تمامی این موارد در حالی وجود دارد که در کشور قانون مدیریت پسماند که باید به‌عنوان یک امر صحیح در نظر گرفته شود، خود دارای شکاف‌های مهمی است. همچنین می‌دانیم که مسئله روابط و ضوابط را داریم، به‌قدری مافیای پسماند قدرت زیادی دارد که به‌راحتی نمی‌توان از پس آنها برای اجرای قانون مدیریت پسماند برآمد. همواره در کشور زباله‌گردها را به‌عنوان یک اخلال‌کننده در امر پسماند می‌بینیم؛ اما در واقع اگر آنها نباشند، شهرهای بزرگ به‌ویژه تهران در میان انبوهی از زباله دفن می‌شوند.
به‌گفته وی، با توجه به اینکه اقشار مختلف مردم از ثروتمند و فقیر، دانش کافی و فرهنگ موردنیاز در تفکیک زباله را ندارند، متوجه می‌شویم که حل مسئله پسماند، راه درازی دارد، چراکه پسماند یک چرخه است، اگر حتی یک جزء این چرخه خوب کار نکند، نمی‌توان از بحران پسماند رهایی جست.
ملاحسینی گفت: اینجاست که باید گفت حتی با ورود فناوری هم نمی‌توان انتظار مدیریت صحیح پسماند داشت؛ در موارد سطحی ورود کرده‌ایم و هیچ‌گاه عمق پیدا نکرده است. یک معضل دیگر هم که در این زمینه مشاهده می‌شود، معمولا اغلب شرکت‌ها زباله‌هایی را که به دردشان می‌خورد، دریافت می‌کنند تا سریع‌تر به پول تبدیل کنند و همچنان مشکلات زباله‌های تلخ بر سر جای خود باقی می‌ماند. شاهد این هستیم که دغدغه، حل معضل پسماند نیست؛ اما به نام مدیریت پسماند تمام می‌شود.
وی افزود: باتوجه به سیاست‌ها و عملکرد دولت‌ها در کشور، نمی‌توان انتظار نقش نظارت‌گونه داشت. بی‌شک یکی از ارکان تولید پسماند در کشور دولت‌ها بوده‌اند. چگونه می‌توان این تفکر را در بدنه دولت جا انداخت که مدیریت پسماند را به بخش خصوصی و شرکت‌های خصولتی بسپارد. آنچه در کشور ما ثابت شده، این است که نظرات و دخالت‌های دولت در تمامی جنبه‌ها خودش را نشان داده است. در مسئله مدیریت پسماند هم، نمی‌توان انتظار عدم تصدی‌گری از دولت داشت، چراکه در بسیاری از موارد تصمیم‌گیرنده است. این روند در نظام اداره کشور اصلا تعریف‌شده نیست، زیرا دولت همواره در همه امور دخالت می‌کند و خودش را مبنا قرار می‌دهد.
سخن پایانی
افزایش جمعیت و گسترش سکونتگاه‌ها، موجب افزایش تولید پسماند و ایجاد معضلات زیست‌محیطی می‌شود و مدیریت نکردن صحیح آن، مشکلات زیادی را ایجاد می‌کند؛ بنابراین مدیریت پسماند امر مهمی است که باید به آن توجه کرد، در کشور ایران مسائل و کاستی‌های زیادی برای مدیریت پسماند وجود دارد و نیاز به مطالعات در این زمینه بسیار حساس است. در حال حاضر سیاست‌گذاران ایرانی این موضوع را موردبحث قرار داده‌اند، چراکه مدیریت پسماند نسبت به بازیافت حرارتی اولویت دارد. تطبیق با سیستم‌های تضمین کیفیت فرآیندهای کمپوست‌سازی و تخمیر به‌منظور استخراج و بهره‌برداری از گاز حاصل از دفن زباله، توسعه و اجرای مفاهیم مقابله با زباله‌های صنعتی و مدیریت بازیافت زباله‌های الکترونیک در ایران حائزاهمیت است. در ایران سالانه حجم وسیعی از قطعات الکترونیک از رده خارج می‌شوند، اگرچه هنوز به‌صورت رسمی، آماری برای میزان این زباله‌ها اعلام نشده است.