همکاری با چین، فرصت بی‌بدیلی برای صنعت خودرو ایران است

چین در حال حاضر پیشروترین کشور در حوزه خودروهای برقی است؛ از این‌رو قرار است 6 خودروساز کشور اعم از دو خودروساز بزرگ و خودروسازان بخش خصوصی در برنامه راهبردی 25 ساله که بین ایران و کشور چین امضا شده با همکاری شرکت‌های چینی، خودروهای برقی تولید می‌کنند. چین در صنعت خودرو برقی در حال حاضر به‌عنوان یکی از پیشروان جهان شناخته می‌شود. شرکت‌های خودروسازی چینی در بخش خودروهای برقی فعالیت‌های چشمگیری دارند و تولیدات آنها به سرعت در حال افزایش است. به‌عنوان مثال، شرکت چینی BYD یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان خودروهای الکتریکی در جهان است که در سال 2018 بیش از 240 هزار دستگاه خودرو الکتریکی تولید کرده است. دولت چین با ارائه تسهیلات مالی و حمایت از تحقیق و توسعه در صنعت خودرو برقی، سهم بزرگی در پیشرفت این صنعت در چین داشته است. به همین دلیل، بازار خودروهای برقی در چین به سرعت در حال رشد است و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025، 40 درصد از تولید خودروهای چینی برقی باشد. صمت درباره فرصت‌ها و چالش‌های زنجیره تامین وسایط نقلیه برقی چین و چشم‌انداز همکاری‌های آینده ایران با این کشور در مسیر تولید خودروهای برقی گفت‌وگویی با مسعود کمالی‌اردکانی، عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی داشته که در ادامه می‌خوانید. در ابتدا به‌واسطه اینکه دولت و به‌ویژه وزارت صمت به‌طور جدی برقی‌سازی خودروها را در دستور کار قرار داده، از الزام و چرایی ورود به عرصه تولید وسایل نقلیه برقی با همکاری چین به‌عنوان یکی از پیشروترین کشورها در این حوزه برای ما بگویید.

واقعیت این است که کمبود منابع فسیلی و اقبال روزافزون مردم به استفاده از وسایط نقلیه برقی این صنعت را به یکی از حوزه‌های رشد آینده تبدیل کرده است. چین با صنعت پر رونق وسایط نقلیه برقی خود در خط مقدم این تحول قرار دارد و به شرکت‌های خارجی فرصت‌های فراوانی ارائه می‌کند که توسط مشوق‌های دولتی، مقررات زیست‌محیطی، سیاست‌های مطلوب و نوآوری‌های فناورانه هدایت می‌شوند. این کشور بزرگ‌ترین بازار وسایط نقلیه با انرژی نو در سطح جهان است. به‌گفته وزارت امنیت عمومی چین، مالکیت این قبیل وسایط نقلیه در چین تا پایان سال 2022 به 13.1 میلیون دستگاه (رشد قابل‌توجه 67 درصدی نسبت به سال 2021) رسیده است. بیش از 600 هزار بنگاه مرتبط با وسایط نقلیه با انرژی‌های نو در اقتصاد چین فعال هستند که در سال‌های اخیر به سرعت در حال توسعه می‌باشند. بازیگران اصلی این صنعت شرکت‌های بزرگ تولیدکننده خودرو و صنایع مرتبط چینی مانند BYD Auto، Tesla China، SAIC-GM-Wuling، Aion و Changan Automobile هستند که در مجموع بیش از 50 درصد از سهم بازار را در اختیار دارند. چین با بیش از سه‌چهارم ظرفیت تولید باتری در جهان، جایگاه مسلطی در زنجیره تامین وسایط نقلیه برقی دارد. علاوه بر این، بیش از نیمی از ظرفیت جهانی فرآوری و پالایش لیتیوم، کبالت و گرافیت (مواد اصلی ساخت باتری‌های وسایط نقلیه برقی) را در خود جای داده است. به‌طور خاص، چین دارای 70 درصد ظرفیت تولید جهانی کاتد و 85 درصد آند است، بنابراین در مقایسه با بازارهای غربی در امریکا و اروپا، صنعت تولید وسایط نقلیه برقی چین 20 درصد مزیت هزینه دارد.

به هر حال، دولت‌ها برای حرکت در مسیرهای جدید در ابتدای راه برنامه‌های حمایتی و مشوق‌هایی تعریف می‌کنند تا در اجرای برنامه‌ها و در راستای تحقق اهداف‌شان سریع‌تر و راحت‌تر بتواند گام‌های نخست را بردارند. سیاست دولت چین برای حمایت از صنعت خودرو خود چگونه است که توانسته تا این حد موفق ظاهر شود؟

دولت چین سیاست‌های حمایتی مختلفی برای تقویت رشد صنعت وسایط نقلیه برقی به اجرا گذاشته است. در راستای نیل به هدف کربن دوگانه، شورای دولتی چین طرح «توسعه صنعت وسایط نقلیه با انرژی نو (2035-2021)» را در نوامبر 2020 معرفی کرد که راهبرد دستیابی به صنعت وسایط نقلیه پایدار با کاهش آلاینده‌ها را ترسیم می‌کند. در ژوئن 2023، دولت چین یک بسته مشوق مالیاتی قابل‌توجه 520 میلیارد یوآنی (معادل 72.3 میلیارد دلار امریکا) به‌منظور معافیت‌های مالیاتی برای وسایط نقلیه برقی و سازگار با محیط‌زیست را به مدت 4 سال رونمایی کرد. قابل ذکر است که این بسته، معافیت کاملی از مالیات خرید برای وسایط نقلیه با انرژی‌های نو خریداری شده در سال‌های 2024 و 2025 با صرفه‌جویی تا 30 هزار یوآن (4170 دلار امریکا) در هر وسیله نقلیه ارائه می‌کند. از سال 2026 تا 2027، این معافیت به نصف کاهش یافته و به 15 هزار یوآن (2078 دلار امریکا) محدود می‌شود. هدف از این ابتکار، تحریک رشد در صنعت خودرو به‌ویژه با توجه به کاهش فروش خودرو است.

زنجیره تامین برای صنعت خودرو از بخش‌های مهم است که باید همزمان و به موازات حرکت کنند. زنجیره تامین برای تولید خودروهای برقی چگونه عمل می‌کند و برجسته‌ترین موارد درباره کشور چین در این بخش چیست؟

نکات کلیدی در این زمینه مطرح است که باید به‌طور جداگانه و البته در ارتباط با هم موردتوجه قرار گیرند. فعالیت‌های تولیدی زنجیره تامین وسایط نقلیه برقی در دو سطح بالادست و پایین‌دست قابل طبقه‌بندی است. صنعت بالادستی شامل تامین مواد اولیه و اجزای سازنده وسیله نقلیه است. این طبقه شامل استخراج مواد معدنی یعنی لیتیوم و کبالت و ساخت قطعات اصلی از جمله باتری، موتور محرکه و سیستم کنترل الکترونیکی است. بیشتر این مواد معدنی در چند کشور از جمله جمهوری دموکراتیک کنگو، آرژانتین، شیلی و استرالیا متمرکز شده‌اند. پراکندگی و تمرکز این مواد کلیدی، زنجیره تامین جهانی را در برابر اختلالات ناشی از تحولات مرتبط با ژئوپلتیک، تغییر در اتحادهای تجاری و ادغام شرکت‌ها آسیب‌پذیر و حساس می‌کند. صنعت پایین‌دستی زنجیره تامین، شامل خدمات شارژ و خدمات پس از فروش است. در سال‌های اخیر، تعداد پایه‌های شارژ وسایط نقلیه با انرژی‌های نو در چین به‌طور پیوسته در حال افزایش بوده است. پایه‌های شارژ خصوصی در مقایسه با پایه‌های شارژ عمومی با سرعت بیشتری در حال رشد هستند. با این حال، هنوز فاصله قابل‌توجهی بین تعداد فعلی پایه‌های شارژ و تقاضای بازار وجود دارد که فضای کافی برای توسعه بیشتر در زیرساخت شارژ باقی می‌گذارد. به گفته پژوهشگران این صنعت، در سال 2020، چین در مجموع 1750 هزار پایه شارژ داشت که 874000 پایه شارژ خصوصی و 807000 پایه شارژ عمومی بود. تا سپتامبر 2021، تعداد پایه‌های شارژ عمومی به 1.044 میلیون دستگاه افزایش یافته است.

زنجیره تامین فعلی خودرو در چین دارای توزیع عمودی با تامین‌کنندگان لایه 1، لایه 2 و لایه 3 است. سازندگان قطعات و سازندگان تجهیزات اصلی عموما یک رویکرد تامین لایه به لایه را در پیش می‌گیرند. تامین‌کنندگان لایه 1 از سازندگان تجهیزات اصلی پشتیبانی می‌کنند. در حالی که تامین‌کنندگان لایه 2 و لایه 3، تامین‌کنندگان لایه 1 را پشتیبانی می‌کنند. با سرعت فزاینده دیجیتالی و الکتریکی شدن، محصولات خودرویی و همچنین کارکرد و مصرف آن به‌طور چشمگیری تغییر کرده است. صنعت خودرو در حال تبدیل شدن از یک صنعت سنتی تولیدمونتاژ به یک صنعت مبتنی بر فناوری است. در واقع، شرکت‌های تولیدکننده وسایط نقلیه برقی با سیستم زنجیره تامین تخت‌تر و انعطاف‌پذیرتر، با سرعت بیشتری در جهت تکثیر محصول کار می‌کنند تا با تغییرات بازار سازگار شوند. به‌طور قابل‌توجهی، تامین‌کنندگان لایه 1 و لایه 2 اکنون می‌توانند به‌طور مستقیم خودروسازان جدیدی مانند تسلا را تامین کنند و شرکت‌های سنتی لایه 1 را دور بزنند. این منجر به ادغام سریع این تولیدکنندگان و تامین‌کنندگان خدمات در بخش خودرو شده است.

باتری خودروهای برقی بخش مهمی از برنامه برقی‌سازی خودروهاست و دغدغه اصلی کشورمان هم در این بخش است. عملکرد تامین‌کنندگان باتری چینی در این زمینه چگونه است؟

تامین‌کنندگان باتری چینی که به بازارهای خارج از کشور وارد می‌شوند امیدوارند کمبود عرضه در بازار اروپا و امریکا را جبران کنند. در سال 2022 صادرات وسایط نقلیه با انرژی‌های نو در چین به 680 هزار دستگاه رسید که افزایش قابل‌توجه 1.2 برابری نسبت به سال قبل را نشان می‌دهد. چشم‌انداز تقاضا برای بازار خارج از کشور به‌دلیل سوق یافتن سریع خودروسازان جهانی به سمت تولید وسایط نقلیه برقی و تاخیر مداوم در عرضه باتری، امیدوارکننده است. با توجه به مواردی که مطرح شد، انتظار می‌رود تامین‌کنندگان پیشرو چینی مزیت‌های فناورانه و هزینه‌ای خود را نسبت به همتایان جهانی خود حفظ کنند.

چین مسیر پر فراز و نشیبی را در صنعت خودرو طی کرده است و البته تا حدودی هم در بخش‌هایی موفق بوده و در دنیا به‌عنوان کشوری موفق در صنعت خودرو مطرح است. این کشور به‌طور خاص در حوزه خودروهای برقی با چه چالش‌ها و مسائلی روبه‌رو بوده یا خواهد بود؟

صنعت وسایط نقلیه برقی چین با چالش‌های متعددی در بازارهای داخلی و بین‌المللی شامل اشباع بازار داخلی، افزایش نرخ باتری کربنات لیتیوم، افزایش نرخ وسایط نقلیه برقی ناشی از رشد سریع تقاضای جهانی، کنترل شدید تراشه‌های نیمه‌هادی در چین به‌دلیل وضع قوانین محدودکننده و همچنین افزایش هزینه‌های تولید در داخل کشور و وجود قوانین بازدارنده رقابتی مانند قانون کاهش تورم (در خارج از کشور) با هدف تقویت زنجیره تامین در ایالات متحده که ممکن است مانع از سرمایه‌گذاری مستقیم شرکت‌های چینی در بازار ایالات متحده شود، روبه‌رو است. با این وجود، بازار چین به‌عنوان بزرگ‌ترین بازار وسایط برقی که مورد حمایت‌های مناسب دولتی قرار دارد، فرصت بی‌نظیری برای ورود سرمایه‌گذاران خارجی فراهم می‌کند. در حال‌حاضر هیچ محدودیتی برای سرمایه‌گذاران مستقیم خارجی در صنعت وسایط نقلیه برقی چین و در مناطق خاص زنجیره تامین مانند قطعات، باتری‌ها، شارژرها و صنایع مرتبط وجود ندارد. ایجاد سرمایه‌گذاری مشترک با شرکای چینی از جمله در زمینه استارت‌آپ‌ها از دیگر راهبردهای ورود به بازار چین است. سرمایه‌گذاری‌های مشترک امکان همکاری در زمینه‌های مختلف مانند تولید، توسعه فناوری و توزیع را فراهم می‌کند. یکی از مواردی که در راستای حرکت در مسیر برقی‌سازی خودروها در کشورمان مطرح می‌شود استفاده از تجربیات کشورهای مطرح در این زمینه است. چین به‌عنوان کشوری که در تولید خودروهای برقی حرف‌هایی برای گفتن دارد و با توجه به وجهه‌ای که در این بخش دارد، چگونه می‌تواند به الگویی قابل‌قبول برای صنعت خودرو کشورمان تبدیل شود. این نگاه را با توجه به فراز و نشیب‌های که کشور چین طی کرده تا به اینجا برسد و وضعیت صنعت خودرو خودمان چگونه ارزیابی می‌کنید؟

همان‌گونه که می‌دانید اقتصاد چین در صنعت وسایط نقلیه با انرژی‌های نو از نظر تولید، فروش، صادرات، تامین مواد اولیه تولید باتری و نقشی که در طول زنجیره تامین جهانی این صنعت بازی می‌کند، نقش اساسی و موثر است؛ بنابراین چشم‌انداز توسعه این صنعت در چین، برای کشوری مانند ایران که در ابتدای مسیر توسعه صنعت خودروهای برقی قرار دارد، دربردارنده فرصت‌های بی‌بدیلی از همکاری مشترک با بازیگران اصلی این صنعت (در چین) است که بعضا نیز در بازار خودرو ایران سهم و نقشی دارند. حوزه‌هایی همچون تحقیق و توسعه و همکاری با مراکز تحقیقاتی مرتبط، توسعه زیرساخت‌ها و توسعه فناوری، توسعه روش‌های نوآورانه تامین مالی و سرمایه‌گذاری به‌ویژه در حوزه زیرساخت، توسعه مدل‌های جدید کسب‌وکار از جمله در استارت‌آپ‌ها و همچنین آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی از جمله مهم‌ترین حوزه‌هایی است که می‌توان خلأ نسبی آن در کشور را با توان کارشناسی چین از طریق همکاری‌های مشترک پوشش داد.