وفاق بین‌المللی کلید خورد

نویسنده این یادداشت قصد دارد با واکاوی در این آیه در سوره نسا که در آن 15 بار از قتل و قتال نام برده شده است زوایای این افق فکری را که دکتر مسعود پزشکیان بر روی جهانیان گشوده است باز نماید.

این آیه در ابتدای سورهای آمده است که واژه قتل و قتال در آن پرتکرار است و باید دید در چه حال و هوایی سوره شروع شده است که اینقدر واژه قتل و قتال در این سوره مطرح شده است و به نظر می‌رسد بافت اصلی سوره در همین آیه اول تبیین شده است و بسیار آغاز شگفت آوری دارد.

یَا أَیُهَا النَاسُ اتَقُوا رَبَکُمُ الَذِی خَلَقَکُم مِن نَفس وَاحِدَه وَخَلَقَ مِنهَا زَوجَهَا وَبَثَ مِنهُمَا رِجَالا کَثِیرًا وَنِسَاءً وَاتَقُوا اللَهَ الَذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالأرحَامَ اِنَ اللَهَ کَانَ عَلَیکُم رَقِیبًا 1

یَا أَیُهَا النَاسُ

متاسفانه یکی از مسائلی که در جهان اسلام مطرح است، اسلامی نشان دادن قرآن کریم است. فرضیاتی در ذهن بسیاری از ما مسلمانان شکل گرفته است که فکر می‌کنیم این کتاب مال قشری از آدم‌هاست که مسلمان نام دارند و کتاب فقط برای ما مسلمانان نوشته شده است و پیوندی با سایر افراد جامعه ندارد ولی اینگونه نیست به همان اندازه که برای یک مسلمان کتاب هدایت و زندگی است برای یک آتئیست هم کتاب زندگی است چرا که للناس است یعنی برای مردم است و به هیچ گروه طبقه و انسان خاصی تعلق انحصاری ندارد بلکه برای کل مردم است

دغدغه هایش مسائل همه مردم است و برای این کتاب مسئله این است که هر انسانی در هر کجای این جهان نفس می کشد درست زندگی کند، آرام زندگی کند و اشتباه کمی در زندگی داشته باشد.

لذا خطاب‌هایش هم همین گونه است یَا أَیُهَا النَاسُ بدون هیچ قید و شرط

بنابراین این سوره نیز سوره ناس (مردم) است که اینگونه شروع می‌شود و محتوای سوره مثل همه سوره‌ها برای مردم است.

اتَقُوا رَبَکُمُ

شما پروردگاری دارید که دارد موضوعی پرورش دهنده‌ای را با شما در میان می‌گذارد و به آن تاکید می‌کند

آدابی می‌خواهد با شما در میان بگذارد که اگر هوشیار باشید بسیار از شما مراقبت کرده و زمینه‌هایی که فقدانش پر از آسیب در زندگی شما خواهد بود. ما در این سوره باید کنجکاو باشیم که چه آدابی وجود دارد که هوشیاری به آن سبب خواهد شد انسان در امنیت زندگی کند بی آسیب زندگی کند و ناهوشیاری به آن آسیب درست می‌کند زندگی مردم را آمیخته با ناامنی می‌کند

برای فهم آدابی که به انسان توصیه شده است و با اتقو ربکم در این آیه تری می یابد به شدت به یک مدل ذهنی احتیاج است که خدا آن را در ادامه آیه بسیار باشکوه به تصویر می‌کشد

الَذِی خَلَقَکُم مِن نَفس وَاحِدَه

این تصویر که دکتر پزشکیان نیز دال مرکزی سخنانش در مجمع عمومی سازمان ملل قرارداد چیست که باید در جلوی چشم ما باشد تا بتوانیم آداب این سوره را فهم کرده تا بتوانیم آسیب‌هایی را پیدا کنیم و از خودمان مراقبت کنیم

پروردگار اینجا خود را به گونه ای خاص معرفی کرده است خدا می‌توانست باهزاران توصیف دیگر از خود داشته باشد کما اینکه در جاهای دیگر قرآن انواع توصیف‌ها را برای خود در نظر گرفته است ولی اینجا خود را اینگونه توصیف می‌کند که الَذِی خَلَقَکُم مِن نَفس وَاحِدَه

اگر محتوای این سوره را می‌خواهید درک کنید و با آداب این سوره صلح و امنیت را برای خود و دیگران ایجاد کنید باید این تصویر را در ذهن و دل و دیدگان خود همواره داشته باشید که الَذِی خَلَقَکُم مِن نَفس وَاحِدَه و بعد این مفهوم را توسعه می‌دهد و می گوید وَخَلَقَ مِنهَا زَوجَهَا و دوباره توسعه می‌دهد و می فرماید وَبَثَ مِنهُمَا رِجَالا کَثِیرًا وَنِسَاءً

خداوند یک مدل ذهنی درست می‌کند که نیاز داریم بفهمیم آدم‌ها با همه تفاوت‌ها و با همه گوناگونی در زبان، نژاد، علایق، سلایق، باورها و اعتقادات که وجود دارد همگی از یک نفس واحد و از یک پدر و مادر هستند و این گونه گسترش یافته‌اند.

این همه کثرت را خدا به یک وحدت می‌کشاند از یک نقطه شروع شده است و با این تصویر باید به تک تک آدم‌ها و انسان‌ها قوم‌ها، ملیت‌ها که نگاه می‌کنیم باید این تصویر در ذهن ما متبادر شود که همگی از یک نفس واحد هستیم یک پروردگار داریم و همگی از یک جا شروع شدیم و گسترش پیدا کرده‌ایم و به قول رئیس جمهور همه با هم برادریم.

و اتفاقا اگر نگاه ما به بقیه آدمها و تصویری که در ذهن ما شکل می‌گیرد چیزی غیر از این باشد و آن تصویر تشتتها، اختلاف‌ها، بریدن‌های ما از همدیگر را متبادر کند باید علامت سوال بزرگی را قرار دهیم که نتوانسته ایم فهم درستی از این مدل ذهنی خدا در این آیه داشته باشیم البته تقصیری نداریم چرا که متاسفانه هر جریانی که شروع شده است در اینکه ما از هم به یک گسست برسیم دمیده است.

آن یکی مسیحی است، آن یهودیست، آن بوداییست و این مسلمان است در ادیان این گونه در ملیت‌ها همینطور در فرهنگ‌ها و باورها نیز همین منوال است و این محور گرفتاری‌هایی است که محور همه شرارت‌ها و آسیب‌هاست.

اگر به دنبال صلح و امنیت در کل جهان هستیم اگر می‌خواهیم همه این گرفتاری‌ها حل شود و آرام زندگی کنیم اگر دوست داریم در امنیت زندگی کنیم باید به این تصویر تکیه کنیم و آن را گسترش دهیم و مسلمانان باید بیش از همه در توسعه این تصویر کار کنند و دکتر پزشکیان این تصویر را در منظر جهانیان ترسیم کرد که ما یک پروردگار داریم و یک پدر مادر داریم. این آیه در کل این سوره تصویر یک خانواده است و چقدرترین سوره با این تصویر کار می‌کند و یک خانواده را شکل می‌دهد

دوباره َاتَقُوا اللَهَ این بار در الَذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالأرحَامَ

یعنی تمام چیزی که شما نیازتان را برطرف می‌کند حوایج خود را برطرف می‌کنید زندگی شما به آن وابسته است نزد یکدیگر قرار داده ایم به تک تک شما خدا اینگونه سامان داده است که در یک پیکره کاملاً واحد به هم مرتبط هستید و نیازهایتان با هم مرتبط است

تَسَاءَلُونَ بِهِ یعنی شما پیوسته در حال درخواست از همدیگر هستید

آیا نمی‌خواهید کشف کنید که یک خانواده بزرگ هستید که پیوسته در حال سرویس دهی به همدیگر هستید

حال اگر عضوی از این خانواده بخواهد دیگران را از سرویس خدمات خود محروم کند آیا خود را در آسیب قرار نداده است به تبع نیازهایی که وجود دارد که با برهم زدن این چرخه نمی‌تواند آن را برآورده کند یا در برآورده کردن آنها دچار مشکل و آسیب خواهد شد

و حال واژه شگفت آور ارحام که خداوند آن را ساخته است

این اصطلاح خاص قرآن است برای اقوام نزدیکان و خویشان درست شده است و در سرتاسر قرآن این اصطلاح مربوط به خویشان و اقوام انسان است صله رحم نیز در احادیث از این واژه است

اصطلاحی که قرآن درست کرده است باید واکاوی شود ریشه اصلی آن چیست و چه مفاهیمی را در پی دارد

ارحام جمع رحم و رحم ریشه اصلی رحمت و رحمان است که در آن مهربانی حرف اول را می‌زند.

مرحوم علامه حسن مصطفوی در کتاب لتحقیق لغه القرآن در مورد این واژه می‌گوید: اصل ریشه کلمه رحم از تجلی مهربانی و شفقت در قلب و رفتار آدم است و در آن خیر و صلاح برآمده در این شفقت وجود دارد

بنابراین بن مایه اصلی این واژه مهربانی و شفقت و خیر و صلاح است ترکیب این واژه ها رحم را می‌سازد و جمع آن ارحام را می‌سازد.

خدا با این واژه سازی برای اقوام مندرج می‌کند این مفاهیم را در تعاملات بین ما و سایر افراد که قوم و خویشان ما هستند یعنی در تمام مناسباتی که ما با اقوام خود داریم باید با مهربانی و خیر و صلاح آمیخته باشد و این چیزی است که ما را به عنوان اقوام دور هم نگه می‌دارد

اگر بر اساس مهربانی شفقت و خیر و صلاح رفتار نمی کنیم باید علامت سوال بگذاریم که چرا آدم‌هایی از حالت ارحام در ذهن و دل ما بیرون رفتند چرا پیوند خویشاوندی بین خود و آن طیف از مردم احساس نمی‌کنیم چه اتفاقی افتاده است مگر ما ارحام یکدیگر نیستیم

آن تقواهایی که می‌خواهیم بگوییم تا شما را مراقبت کند نیاز دارد به این تصویر شما از مردم کل جهان به عنوان اقوام خویشاوندان و برادران نیاز دارد که آدم‌ها ارحام همدیگر هستند اگر این تصویر را ندارید به آسیب‌های آن فکر کنید ببینید آشفتگی‌ها از همین جاست

ان الله کان رقیب

و خدا مراقب است اگر در قرآن جستجو کنیم این واژه خیلی پرتکرار نیست و اینجا به معنی نظارت خداست آیا دیگران را ارحام خود می بینید و آیا بر آدابشان عمل می‌کنید؟

بسیار از زمینه‌هایی است که فکر می‌کنیم خیلی مهم است ولی در قرآن هیچ اهمیتی ندارد ولی در این باره خدا مراقبت جدی دارد و چیزی نیست که خدا در این زمینه کوتاه بیاید

آدابش چیست حالا چند نمونه مثال در ادامه سوره می‌زند

وَآتُوا الیَتَامَی أَموَالَهُم وَلا تَتَبَدَلُوا الخَبِیثَ بِالطَیِبِ وَلا تَأکُلُوا أَموَالَهُم اِلَی أَموَالِکُم اِنَهُ کَانَ حُوبًا کَبِیرًا 2

آیا شما حساس هستید در جایی که زندگی می‌کنید یتیمانی وجود دارند حواستان به کودکان بی‌سرپرست هست

در طول سال چند بار به یتیمان در سرتاسر جهان فکر می‌کنید مسئله‌ای برای شما یا دغدغه‌ای وجود دارد مگر این‌ها خواهر و برادران شما نیستند مگر صله رحم نیست.

اموالی که نزد شماست امانتی است در دست شما این اموال مال یتیمانست ولی در دست شماست نمی‌خواهید به آنها برگردانید و از واژه حوب استفاده می‌کند حوب یعنی خوردن مال کسی که زیر دست توست و در اینجا می‌گوید حوباً کبیرا

در ادامه مفهوم جنگ را در قرآن با مفهوم ارحام مطرح می‌سازد چرا که کل مسائل قتل و قتال با مسئله ارحام پیوند دارد.

فَلیُقَاتِل فِی سَبِیلِ اللَهِ الَذِینَ یَشرُونَ الحَیَاهَ الدُنیَا بِالآخِرَهِ وَمَن یُقَاتِل فِی سَبِیلِ اللَهِ فَیُقتَل أَو یَغلِب فَسَوفَ نُؤتِیهِ أَجرًا عَظِیمًا 74 وَمَا لَکُم لا تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَهِ وَالمُستَضعَفِینَ مِنَ الرِجَالِ وَالنِسَاءِ وَالوِلدَانِ الَذِینَ یَقُولُونَ رَبَنَا أَخرِجنَا مِن هَذِهِ القَریَهِ الظَالِمِ أَهلُهَا وَاجعَل لَنَا مِن لَدُنکَ وَلِیًا وَاجعَل لَنَا مِن لَدُنکَ نَصِیرًا 75 الَذِینَ آمَنُوا یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَهِ وَالَذِینَ کَفَرُوا یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَولِیَاءَ الشَیطَانِ اِنَ کَیدَ الشَیطَانِ کَانَ ضَعِیفًا 76

این آیه وصفی می‌کند از کسانی که به هر دلیلی جنگ راه می‌اندازند که این افراد مطامع بلند مدت را برای یک مطامع کوتاه مدت می‌فروشند باید با این‌ها بجنگید و این جنگ فی سبیل الله

واقعیت این است که هر کس فکر می کند خودش فی سبیل الله است و جنگی که به راه انداخته است فی سبیل الله است

در اینجا فی سبیل الله را توضیح می‌دهد

تصویری را می‌سازد که تصویر آدم‌های ضعیف است که دستشان را به جایی نمی‌رسد

این آیه از این نظر اهمیت دارد که در هر کجای قرآن واژه فی سبیل الله را باید با تجزیه و تحلیل بافت سوره فهمید ولی در اینجا تفصیل به روشنی داده شده است و فی سبیل الله را با یک واو به مستضعفین پیوند داده است

به دلیل مراقبت از الرِجَالِ وَالنِسَاءِ وَالوِلدَانِ غیر از این نیست هیچ جای دیگری به این شفافیت فی سبیل الله را تشریح نکرده است

قتال در اینجا با مفهوم ارحام آمیخته شده است مسئله باز هم ارحام است

کاری به ادعاهای آدم‌ها در دو طرف ماجرا ندارد کاری ندارد بلکه این جنگ در راستای مراقبت از الرِجَالِ وَالنِسَاءِ وَالوِلدَانِ فی سبیل الله است ولی اگر دغدغه دیگری در جنگ باشد فی سبیل طاغوت است و اولیای شیطان هستند حال هر اسمی روی خودشان بگذارند اولیای شیطان هستند.

لذا دکتر پزشکیان در این سخنرانی توانست دکترین وفاق بین المللی را تبیین نماید.