وقتی هر قطره آب طلا می‌شود؛ درس‌هایی برای ایران از آسیای میانه
آسیای میانه با تشدید بحران آب و گسترش شوری خاک روبه‌روست و کشورهایی چون ازبکستان و قزاقستان با نوسازی زیرساخت‌های آبیاری و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در تلاشند بهره‌وری آب در کشاورزی را افزایش دهند.
به گزارش مشرق، تحولات جدید نشان می‌دهد که کشورهای منطقه بخصوص ازبکستان و قزاقستان رویکرد خود را از مدیریت سنتی منابع آب به سیاست‌گذاری مبتنی بر فناوری و پایداری تغییر داده‌اند. آسیای مرکزی به منطقه‌ای گفته می‌شود که شامل کشورهای قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان است. این منطقه محصور در خشکی تاریخی غنی دارد و مسیرهای مهم جاده ابریشم از آن عبور می‌کرده است. در گذشته، رودخانه‌های پرآب مانند آمو و سیردریا این سرزمین خشک را به قطب کشاورزی و سکونت انسانی تبدیل کرده بودند. با این حال، دوران شوروی تغییرات عمده‌ای در مدیریت منابع آب ایجاد کرد؛ از جمله کانال‌های گسترده و آبیاری سنتی سیلابی که در دهه‌های بعد، به دلیل هدررفت آب و شوری خاک، بحران کم‌آبی و کاهش عملکرد کشاورزی ایجاد کرد.
پس از استقلال در اوایل دهه 1990، کشورهای آسیای مرکزی تلاش کردند تا مدیریت آب را اصلاح و بهینه‌سازی کنند. این روند شامل مدرن‌سازی کانال‌ها، نصب سیستم‌های آبیاری کم‌مصرف و توسعه سامانه‌های نظارتی بوده و به‌ویژه در سال‌های اخیر با حمایت بانک جهانی و سازمان‌های بین‌المللی شدت گرفته است. امروز، آسیای مرکزی نمونه‌ای از چالش‌ها و فرصت‌های مدیریت منابع آب در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان محسوب می‌شود و تجربه آن می‌تواند برای کشورهایی مثل ایران درس‌آموز باشد.
محورهای اصلی نوسازی آبیاری در ماه مه 2025، بانک جهانی با تصویب یک تسهیلات ارزان‌قیمت به ارزش 200 میلیون دلار برای ازبکستان، پروژه‌ای را آغاز کرد که هدف آن نوسازی زیرساخت‌های آبیاری و زهکشی در پنج منطقه است.
این پروژه نخستین فاز از یک برنامه منطقه‌ای بزرگ‌تر است که با همکاری بانک جهانی برای بهبود کارایی مصرف آب در آسیای میانه طراحی شده است. ازبکستان با اقلیم خشک و وابستگی زیاد به آبیاری (بخش کشاورزی حدود 90 درصد مصرف آب کشور را به خود اختصاص می‌دهد)، یکی از اولویت‌های این برنامه است.
در چارچوب این پروژه، 259 کیلومتر از کانال‌های اصلی به بتن یا مواد مدرن مانند ژئوممبران بازسازی خواهد شد، حدود 470 سازه هیدرولیکی جدید ساخته، و سیستم‌های کنترل با کنتورهای جریان و سامانه اسکادا (SCADA) نصب می‌شوند. پیش‌بینی می‌شود که با اجرای این طرح، 540 میلیون متر مکعب آب در سال صرفه‌جویی شود، و مصرف انرژی (برق پمپاژ) نیز کاهش یابد. از ویژگی‌های دیگر این پروژه، بهبود کیفیت خدمات آبیاری برای حدود 180 هزار کاربر آبی است که از این زیرساخت‌های مدرن بهره‌مند خواهند شد، از جمله 80 هزار زن کشاورز.
همکاری قزاقستان با بانک جهانی برای حفاظت از منابع آب قزاقستان نیز در مسیر مدرن‌سازی آبیاری قدم به قدم پیش می‌رود: در دسامبر 2024، در نشست موسوم به «اجلاس یکپارچه مدیریت منابع آب» (One Water Summit) در ریاض، این کشور و بانک جهانی یک تفاهم‌نامه برای تقویت مدیریت منابع آب و ارتقای پایدار زیست‌محیطی امضا کردند. این همکاری بخصوص بر مناطق حساس مانند حوضه‌های اطراف دریای آرال تأکید دارد، جایی که تنش‌های آب به‌خاطر تغییرات اقلیمی تشدید شده است.
از سوی دیگر، دولت قزاقستان یارانه‌های گسترده‌ای برای تشویق کشاورزان به استفاده از فناوری‌های ذخیره آب در آبیاری داده است. براساس گزارش‌ها، اشتیاق به استفاده از سیستم‌های آبیاری کم‌مصرف افزایش یافته است.
طبق آمار دولت، سطح زمین‌های آبیاری‌شده در قزاقستان از 312 هزار هکتار در 2023 به 462.2 هزار هکتار در 2024 رسیده است، با تمرکز بر آبیاری قطره‌ای و بارانی که می‌تواند مصرف آب را تا 40-50 درصد کاهش دهد.
چشم‌انداز منطقه‌ای و اهمیت اقتصادی
گزارش کوتاه بانک جهانی نشان می‌دهد که مدرن‌سازی آبیاری در آسیای میانه امکان دارد تا سال 2030 سبب افزایش عملکرد محصولات کشاورزی به میزان 20 درصد شود و تا 2050 این رشد به 50 درصد برسد.
از نظر اقتصادی، به‌روز شدن سامانه‌های آبیاری نه‌تنها بهره‌وری آبی را افزایش می‌دهد، بلکه فرصت‌های شغلی در بخش روستایی ایجاد می‌کند و به توسعه پایدار اقتصادی در منطقه کمک می‌کند.
علاوه بر این، موسسات منطقه‌ای مانند بانک توسعه اوراسیا پیش‌بینی کرده‌اند که تا سال 2040، معادل 82 درصد از تقاضای تجهیزات آبیاری در آسیای مرکزی از سوی ازبکستان و قزاقستان تامین خواهد شد، که نشان‌دهنده روند بلندمدت نوسازی در این کشورها است. چالش‌ها و ملاحظات اگرچه مدرن‌سازی گام مثبتی است، اما هزینه نگهداری زیرساخت‌های جدید می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. گزارش فائو تأکید دارد که بدون مشارکت کشاورزان و ایجاد نهادهای محلی آبیاری، پایداری این اصلاحات ممکن نیست.
همچنین تغییر ذهنیت مدیریتی در مورد آب ضروری است: به گفته‌ی مقام‌های قزاق، مدیریت آب باید از «مصرفی صرف» به «سرمایه‌ای ارزشمند» تغییر یابد.
ریسک‌های اقلیمی همچنان بالا است؛ کاهش روان‌آب ناشی از ذوب یخچال‌ها، تبخیر بیشتر و بارش ناپایدار فشار بر منابع آبی را افزایش می‌دهد.
نتیجه‌گیری و پیام برای ایران تجربه آسیای میانه در مدرن‌سازی آبیاری می‌تواند برای کشورهایی مانند ایران نیز آموزنده باشد. مشابه ایران، این منطقه با چالش‌هایی چون کم‌آبی، دور بودن برخی مزارع از منابع آب، و زیرساخت‌های فرسوده روبروست. سرمایه‌گذاری در آبیاری مدرن به ویژه کانال‌های بتن‌شده، نصب کنتور و سیستم‌های کنترلی، و ترویج آبیاری قطره‌ای می‌تواند راندمان مصرف آب را افزایش داده، هزینه انرژی را کاهش دهد و پایداری کشاورزی را ارتقاء دهد.
