پیدا و پنهان اقتصاد؛ وضعیت کلی اشتغال در ایران

خبرگزاری تسنیم، پیدا و پنهان اقتصاد ایران مجموعه‌ای است که تلاش می‌کند با نگاهی واقع‌بینانه و بر پایه داده‌ها و آمار رسمی، به مهم‌ترین مسائل اقتصادی کشور بپردازد. در این مجموعه، هر فصل به یکی از موضوعات اساسی اقتصاد ایران اختصاص دارد و در هر فصل نیز بخش‌های جداگانه‌ای برای واکاوی جزئیات در نظر گرفته شده است. هدف آن است که بدون اغراق و شعار و با رویکردی راهکار محور، واقعیت‌های اقتصاد ایران را از زاویه‌ای روشن‌تر بررسی کنیم و تصویر دقیق‌تری از چالش‌ها و فرصت‌ها به دست دهیم.

پرونده اول: اشتغال / قسمت 1: وضعیت کلی اشتغال در ایران

اشتغال نه‌تنها منبع اصلی درآمد خانوارهاست، بلکه ستون فقرات هر اقتصاد سالم به شمار می‌آید. وجود فرصت‌های شغلی پایدار، به رشد اقتصادی، افزایش رفاه و کاهش آسیب‌های اجتماعی منجر می‌شود. در مقابل، بیکاری می‌تواند پیامدهایی سنگین مانند افسردگی، جرم، مهاجرت اجباری و تضعیف بنیان خانواده داشته باشد. در فرهنگ ایرانی و آموزه‌های دینی نیز کار کردن جایگاهی ارزشمند دارد و به عنوان تلاش برای کسب روزی حلال ستوده شده است. با این حال، اهمیت اصلی اشتغال بیش از هر چیز در کارکرد اقتصادی و اجتماعی آن نهفته است. در این نوشته می‌خواهیم به یک پرسش کلیدی بپردازیم. با وجود جمعیت جوان و تحصیل‌کرده، وضعیت نرخ مشارکت اقتصادی در ایران چگونه است و آیا بخشی از بدنه تحصیلکرده ایرانی در حالت غیرفعال قرار دارند؟

شمای کلی وضعیت اشتغال در ایران

طبق داده‌های مرکز آمار، جمعیت بالای 15 سال در ایران حدود 66 میلیون نفر است. از این تعداد، نزدیک به 39 میلیون نفر در جست‌وجوی شغل نیستند. این گروه شامل زنان خانه‌دار، دانش‌آموزان و دانشجویان، سالمندان و دیگر افرادی است که به دلایل مختلف وارد بازار کار نمی‌شوند و در آمار رسمی به‌عنوان جمعیت غیرفعال شناخته می‌شوند. از 27 میلیون نفر جمعیت فعال باقی‌مانده، حدود 25 میلیون نفر شاغل و نزدیک به 2 میلیون نفر بیکار محسوب می‌شوند. با این آمار، نرخ اشتغال در کشور 7/92 درصد و نرخ بیکاری 3/7 درصد است.

چرا جمعیت غیرفعال در ایران بالاست؟

اولین نکته ای که در آمار فوق جلب توجه می کند وجود جمعیت بالای غیرفعال در جامعه است. همانطور که گفته شد جمعیت غیر فعال در ایران کسانی هستند که نه شغلی دارند و نه خواهان شغل هستند. حدود 59 درصد از افراد بالای 15 سال در ایران نه شغلی دارند و نه به دنبال شغل هستند، در حالی که میانگین جهانی این نرخ در سال 2024 نزدیک به 39 درصد است. این شکاف نشان می‌دهد بازار کار ایران نسبت به بسیاری از کشورها نرخ مشارکت پایین‌تری دارد. به‌عنوان نمونه، نرخ جمعیت غیرفعال در افغانستان 63 درصد، در کانادا 35 درصد، فرانسه 45 درصد، ایتالیا 50 درصد، عراق 59 درصد، اردن 62 درصد، آمریکا 38 درصد و در قطر تنها 13 درصد است. ایران در میان کشورهایی با نرخ بالای جمعیت غیرفعال قرار می‌گیرد. البته شایان ذکر است که کشورهایی مانند افغانستان، الجزایر، عراق و اردن شرایطی مشابه یا دشوارتری قرار دارند.

در ایران بخش زیادی از جمعیت غیرفعال زنان خانه‌دار هستند که در آمار رسمی شاغل محسوب نمی‌شوند. البته به دلیل اینکه در بسیاری از نقاط ایران خانه‌داری زنان امری پسندیده بوده و از طرفی خانه‌داری، در محاسبات آماری به عنوان شغل محسوب نمی‌شود، می توان نسبت به درصدی از این فاصله با آمار جهانی اغماض نمود. به صورت آماری چیزی حدود 60 درصد از جمعیت زنان غیرفعال در جامعه را زنان خانه‌دار تشکیل می‌دهند. همچنین بخشی از مردان غیرفعال دانشجویان و محصلانی هستند که سهمی نزدیک به 20 درصد دارند. با وجود این توضیحات، نرخ مشارکت اقتصادی در ایران همچنان پایین است. عواملی چون محدودیت فرصت‌های شغلی، وابستگی به نفت و تنوع پایین فعالیت‌های تولیدی، گسترش اقتصاد غیررسمی و دلسردی از یافتن شغل مناسب در این موضوع نقش تعیین‌کننده دارند.

شاخص NEET: جوانان بیکار، فاقد تحصیل و مهارت

یکی از شاخص‌های مهم در بررسی وضعیت غیرفعالان، شاخص NEET است. این شاخص نشان می‌دهد چند درصد از جوانان 15 تا 29 ساله نه شاغل‌اند، نه تحصیل می‌کنند و نه در حال یادگیری مهارت‌اند. این شاخص تصویری کامل‌تر از نرخ بیکاری ارائه می‌دهد. میانگین جهانی NEET نزدیک به 20 درصد است؛ یعنی از هر پنج جوان، یک نفر در این وضعیت قرار دارد. در ایران این نرخ حدود 23 درصد برآورد می‌شود.

بر اساس سرشماری سال 1395، جمعیت جوانان 15 تا 29 ساله حدود 20 میلیون نفر است. با این حساب، نزدیک به 5 میلیون نفر از جوانان کشور در گروه NEET قرار می‌گیرند؛ آماری قابل تأمل که نیازمند سیاست‌گذاری دقیق است. در مقایسه، در کشوری مانند ژاپن نرخ NEET تنها 5 درصد است. این واقعیت نشان می‌دهد بخش بزرگی از سرمایه انسانی جوان در ایران بلااستفاده مانده و این امر پیامدهای سنگینی برای رشد اقتصادی و اجتماعی دارد.

نسل جوان سرمایه‌ای بزرگ برای آینده است و تداوم بیکاری یا غیرفعالی آن می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد. در نوشته‌های بعدی به بررسی دقیق‌تر نرخ بیکاری خواهیم پرداخت و از مقدمه طرح شده پیرامون شمای کلی وضعیت بیکاری و نرخ مشارکت عبور کرده و به توزیع نیروی کار و عوامل اشاره می‌شود.

میثم رستمی - پژوهشگر اقتصادی