پیوند تاریخ، اندیشه و انتظار

خبرگزاری تسنیم مهدی رضاوش؛ شهادت امام حسن عسکری (ع) در سال 260 هجری قمری نه تنها پایانی بر زندگی یازدهمین پیشوای شیعه بود، بلکه آغاز مرحله‌ای سرنوشت‌ساز در تاریخ تشیع به شمار می‌آید؛ ورود به عصر غیبت و آغاز امامت امام مهدی (عج). این واقعه نقطه عطفی در تکوین اندیشه سیاسی و الهیاتی شیعه است؛ زیرا از یک سو، شهادت امام حسن عسکری (ع) نمادی از استمرار سنت سرکوب عالمانه اهل‌بیت توسط خلافت عباسی بود، و از سوی دیگر، زمینه‌ساز اعتقاد به امام دوازدهم به‌عنوان آخرین حلقه زنجیره امامت شد. در این میان، پیوند شهادت امام یازدهم و آغاز امامت حضرت ولی عصر (عج) نه تنها بُعد تاریخی دارد، بلکه لایه‌های عمیق اعتقادی، اجتماعی و تمدنی را نیز در خود جای داده است.

1. شرایط سیاسی و اجتماعی عصر امام حسن عسکری (ع)

امام حسن عسکری (ع) همانند پدر بزرگوارشان امام هادی (ع)، در سامرا تحت نظر شدید نظامیان عباسی زیستند. لقب «عسکری» نیز از همین سکونت اجباری در محله نظامیان (عسکر) گرفته شده است. عباسیان که تجربه جنبش‌های علوی و خطر نفوذ اجتماعی ائمه را داشتند، کوشیدند با محدود کردن ارتباطات امام، جایگاه ایشان را تضعیف کنند.

با این حال، همان‌گونه که منابع تاریخی گزارش می‌دهند، امام حسن عسکری (ع) در همین شرایط محدود نیز شبکه‌ای گسترده از وکلا و نمایندگان را سازماندهی کردند که در نقاط مختلف قلمرو اسلامی فعالیت داشتند. این شبکه علاوه بر پاسخگویی به مسائل دینی و فقهی شیعیان، در واقع تمرینی عملی برای دوران غیبت بود. بدین ترتیب، امام یازدهم آخرین حلقه واسط میان دوران حضور آشکار امامان و عصر غیبت به شمار می‌رود.

2. شهادت امام حسن عسکری (ع)؛ پایانی ظاهری و آغاز باطنی

گزارش‌های تاریخی متفق‌اند که امام حسن عسکری (ع) در جوانی (28 سالگی) به شهادت رسیدند و این شهادت با دخالت حکومت عباسی رخ داد. در ظاهر، با رحلت ایشان، خلافت گمان می‌کرد که خط امامت علویان به پایان رسیده است، زیرا امام حسن عسکری (ع) به‌ظاهر فرزندی شناخته‌شده نداشت. اما در باطن، همان‌گونه که منابع معتبر شیعه و برخی مورخان اهل سنت نقل کرده‌اند، فرزند ایشان، محمد بن حسن المهدی (عج)، در خفا متولد شده و توسط حلقه‌ای محدود از یاران خاص شناخته می‌شد.

این پنهان‌داشتگی، بخشی از حکمت الهی در حفظ جان آخرین حجت خدا بود. از همین رو، شهادت امام حسن عسکری (ع) را باید نه یک پایان، بلکه آغازی جدید دانست: آغازی برای اندیشه مهدویت به‌مثابه قلب تپنده هویت شیعی.

3. آغاز امامت امام عصر (عج) و مسئله غیبت

با شهادت امام حسن عسکری (ع)، امامت به فرزند خردسال ایشان منتقل شد؛ امری که پرسش‌ها و چالش‌های فراوانی پدید آورد. مخالفان می‌پرسیدند: چگونه ممکن است کودکی خردسال رهبری امت را بر عهده گیرد؟ پاسخ شیعه، بر اساس منطق قرآنی و سنتی، این بود که خداوند اعطای نبوت و امامت را محدود به سن نمی‌سازد؛ چنانکه در قرآن آمده است: «یَا یَحیَی خُذِ الکِتَابَ بِقُوَه وَآتَینَاهُ الحُکمَ صَبِیًا» (مریم /12) «ای یحیی، کتاب را با قدرت بگیر، و در کودکی به او حکم (نبوت) دادیم.» از این رو، امامت حضرت مهدی (عج) در کودکی نه یک استثنا، بلکه تکرار سنت الهی بود.

عصر پس از شهادت امام حسن عسکری (ع) به دو مرحله «غیبت صغری» و «غیبت کبری» تقسیم شد. در غیبت صغری (69 سال)، چهار سفیر خاص واسطه ارتباط میان امام و شیعیان بودند. این دوران، نقش مهمی در تثبیت اندیشه مهدویت و تمرین عملی جامعه شیعه برای زیست بدون حضور آشکار امام داشت.

4. شهادت امام حسن عسکری (ع) و تکوین اندیشه انتظار

از منظر الهیاتی، شهادت امام حسن عسکری (ع) دریچه‌ای بود به سوی اندیشه «انتظار». شیعیان دریافتند که رسالت آنان نه صرفاً پیروی از امام حاضر، بلکه آمادگی برای ظهور و زمینه‌سازی برای تحقق عدالت نهایی است. انتظار در این معنا، یک موضع منفعلانه نیست، بلکه پروژه‌ای تمدنی است که بر پایداری، اصلاح اجتماعی، عدالت‌خواهی و حفظ هویت دینی استوار است.

به تعبیر دیگر، شهادت امام حسن عسکری (ع) با آشکار ساختن غیبت فرزندش، جامعه شیعه را از یک اقلیت تحت فشار به یک امت منتظر و آینده‌نگر تبدیل کرد؛ امتی که رسالتش حفظ ایمان و تلاش برای آماده‌سازی جهان برای ظهور بود.

5. پیامدهای تمدنی

در تاریخ اسلام، کمتر حادثه‌ای به اندازه شهادت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت مهدی (عج) در بازسازی هویت شیعه نقش داشته است. از دل این واقعه، چند پیامد تمدنی زاده شد:

تقویت نظام نیابت و مرجعیت دینی: که بعدها به شکل مرجعیت فقهی و اجتهاد در عصر غیبت کبری تداوم یافت.

شکلگیری هویت انتظار: هویتی که هم در برابر استبداد داخلی و هم در برابر استعمار خارجی، الهام‌بخش مقاومت شد.

تداوم امید تاریخی: جامعه‌ای که در دل سخت‌ترین سرکوب‌ها، امید به آینده‌ای روشن دارد، هرگز از هم فرو نمی‌پاشد.

پس شهادت امام حسن عسکری (ع) را باید حلقه اتصال میان گذشته و آینده دانست؛ گذشته‌ای که با خون ائمه و مقاومت تاریخی آنان شکل گرفت، و آینده‌ای که در وجود امام مهدی (عج) و اندیشه انتظار تبلور یافت.

اگر خلافت عباسی می‌پنداشت با شهادت امام عسکری (ع) خط امامت پایان می‌یابد، تاریخ نشان داد که این شهادت در حقیقت تولد عصری تازه بود: عصری که در آن، امام پنهان شد تا بشریت در مسیر بلوغ تاریخی و اخلاقی خود گام بردارد.

امروز، یاد شهادت امام حسن عسکری (ع) تنها یادآوری یک سوگ تاریخی نیست؛ بلکه تأکید بر آغاز مسئولیتی جمعی است: زیستن در عصر انتظار و تلاش برای ساختن جهانی که زمینه‌ساز ظهور عدالت مطلق باشد.