چه کسانی نقش اجتماعی زنان را به گفتمان تبدیل کردند؟

دکتر ناهید طیبی، مدیر دانشنامه زن مسلمان، در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم با تبیین نقش اجتماعی زنان در تاریخ اسلام گفت: اگر بخواهیم موضوع «منزلت اجتماعی زن در عصر نبوی، پسا نبوی و عصر علوی» را به صورت گسترده بررسی کنیم، باید زمان زیادی برای آن بگذاریم. منتهی به منزلت اجتماعی زن در این سه دوره می‌توان پرداخت. عصر نبوی مشخص است چه دوره‌ای است. منظور ما از دوره پسا نبوی، دوره خلافت خلفای سه‌گانه است، چون یک تغییر محسوسی در این دوره دیده می‌شود. عصر علوی هم که عصر حاکمیت امیرمؤمنان علی (ع) است.

مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه مطالعات اسلامی در بررسی مفهوم منزلت ابراز کرد: منزلت به معنی موقعیت، پایگاه و جایگاه است. خود کلمه منزلت قبل از اینکه به اجتماعی متصل شده و یک ترکیبی برای ما ایجاد کند، به‌معنای پایگاه و جایگاهی است که فرد در آن قرار دارد. یک منزلت ذاتی داریم که به شخص انسان و ویژگی‌های ذاتی او بر می‌گردد که جامعه بیرون براساس آن ویژگی‌ها یک ترجیحی برای آن شخص قائل می‌شود. اصلاً بحث منزلت که می‌شود، بحث ترجیح است. اینکه چرا ما برای یک فرد، یک مقامی نسبت به باقی گروه‌ها و افراد که در عرض این شخص هستند، یک وجه ترجیح قرار می‌دهیم.

طیبی معتقد است که منزلت اجتماعی از منظر جامعه شناختی دارای اهمیت است؛ چون منزلت اجتماعی یک رابطه کاملاً جامعه شناختی است و گفته شده که در سایه آن، جامعه حیثیت و محبوبیت بیشتری به فلان موقعیت یا فلان پایگاه اجتماعی می‌دهد. بحث ما در اینجا فرد نیست؛ ما به منزلت فردی و ذاتی ورود نمی‌کنیم؛ اما منزلت اجتماعی یعنی آن محبوبیت بیشتری که برای فلان موقعیت یا به فلان پایگاه اجتماعی می‌دهند.

وی ادامه داد: تعریف دیگری از منزلت اجتماعی دیدم، به نظرم جالب بود. گفته می‌شود «براساس پایگاه و جایگاه اجتماعی که افراد دارند. چه به‌لحاظ انتساب به خانواده ویژه، انتساب به یک گروه اجتماعی ویژه و یا انتساب به یک حزب خاص در هر عرصه‌ای». در عرصه سیاسی، عرصه هنر و در هر عرصه‌ای، جایگاه و پایگاهی که یک فرد در آن گروه، آن حزب و یا در موقعیت اجتماعی خودش دارد را منزلت اجتماعی می‌گوید.

مقابله اسلام با شیء انگاری زن

مدیر دانشنامه زن مسلمان با اشاره به منزلت اجتماعی زن در عصر نبوی، پسا نبوی و علوی اظهار کرد: ما بدون توجه به دوره قبل از نبوی، نمی‌توانیم این منزلت را دریافت کنیم. وقتی که شما می‌خواهید پرش کنید، باید یکی دو قدم عقب‌تر بیایید که پرش موفقی داشته باشید. اول باید جهان در آستانه بعثت خوانده شود تا بعد از آن تاریخ نبوی و تاریخ پیامبر اکرم (ص) را بررسی کنیم.

وی بر این باور است که لازمه فهم منزلت اجتماعی زن در عصر نبوی شناخت عصر جاهلی است. از جمله اینکه در عصر جاهلی، زن شیء‌انگاری می‌شد و به‌عنوان یک شیء درنظر گرفته می‌شد. مرد مالک همسرش بود و به همین دلیل مثل یک شیء، او را برای پسرش به ارث می‌گذاشت.

مدیر گروه تاریخ پژوهشگاه مطالعات اسلامی با اشاره به این که در عصر جاهلی، زنان حضور و منزلت فردی و اجتماعی ندارند، بیان کرد: به هر حال شیء انگاری را داریم، مبحث «وعد البنات» را داریم، مبحث عدم حضوری اجتماعی زنان را داریم. یعنی تعریفی که برای زن در عصر جاهلی صورت‌گرفته، موجود یا شخصی است که در خانه مرد خود است. واژه «بعل» را در نظر بگیرید که به‌معنای بت است. در واقع گفتمان عصر جاهلی در مورد زوج و همسری، گفتمان بت و عبد است.

وی ادامه داد: این نگاهی که در عصر جاهلی وجود دارد که در «وعد البنات» و در بعضی از قبایل می‌توانیم این را مشاهده کنیم، یک گفتمان است. یعنی ما نمی‌توانیم بگوییم که مردم جاهلی این حالت و این ویژگی را داشتند. نه، این یک گفتمان است و گفتمان چیزی است که مثل یک چتر روی تمام مبانی افراد، فعالیت‌ها و کارکردهای آنها سایه می‌اندازد. این گفتمان در عصر جاهلی وجود دارد.

پیامبر اکرم؛ گفتمان‌ساز منزلت اجتماعی زنان

طیبی با بیان این که بعد از ظهور اسلام سه پیمان مهم را شاهد هستیم، ابراز کرد: پیامبر اکرم (ص) زمینه حضور اجتماعی را برای زنان فراهم و در این مسیر گفتمان‌سازی می‌کنند. این گفتمان‌سازی را به‌وسیله سیره خودشان انجام می‌دهند. نوع رفتاری که با حضرت خدیجه (س) دارند، یک رفتار منحصربه‌فرد است. اگر ما رفتار ایشان را با حضرت خدیجه (س) و با حضرت زهرا (ص) واکاوی کنیم و بعد بخواهیم مشابه آن را در آن زمان پیدا کنیم؛ می‌بینیم که مشابه آن خیلی کم است. چند نفر دیگر مانند پیامبر (ص) این رفتار یا این جمله را در مورد همسر خود داشتند؟ وقتی که مشابه کم‌پیدا می‌کنیم، یعنی دارد یک گفتمان‌سازی صورت‌می‌گیرد. حضرت هم به‌لحاظ منزلت فردی برای زنان نسبت به عصر جاهلی و هم به‌لحاظ منزلت اجتماعی گفتمان سازی کردند.

وی ادامه داد: در بیعت عقبه دوم، در سال 13 بعثت، خانم «نسیبه» و «اسماء بنت امر» شرکت داشتند. ممکن است کسی بگوید؛ 2 تا که نمی‌تواند دلیل باشد، شما از این 2 نفر استفاده کردید. مگر مردها چقدر بودند؟ جواب این که؛ اگر به نسبت مردهایی که حضور داشتند درصد بگیریم، حتی یک بانو هم بود، می‌توانیم بگوییم که گفتمان‌سازی صورت‌گرفته؛ چون دارد خلاف جریان زمانه عمل می‌کند. جریان زمانه، زن را در حرکت‌ها و فعالیت‌های سیاسی خود راه نمی‌دهد. در سال 13 بعثت، بیعت عقبه دوم را داریم که خانم‌ها حضور دارند. در بیعت رضوان، واقدی جلد 2، صفحه 574، نقل می‌کند که ام سلمه، ام منیع و ام عامر اشهریه شرکت داشتند. ما چیزی به‌نام بیعت نساء داریم.

مدیر دانشنامه زن مسلمان گفت: به نظر می‌رسد حتی اگر هیچ زنی هم حضور نداشته‌باشد، ما بیعت نساء داریم، سوره نساء و سوره مریم داریم. اگر این نشانه‌ها و این نمادهای زن و در واقع برجسته‌سازی جایگاه و نام زن را در قرآن و در روایات ببینیم، همین کفایت می‌کنید که بنا بوده یک گفتمان جدیدی ساخته بشود. البته نه گفتمان فمینیست. گفتمان زن محوری که زن و مرد در جایگاه خود قرار دارند.

وی اضافه کرد: باز هم پس از فتح مکه و در سال 8 هجری، یک 13 بعثت داریم، یک 6 هجری و یک 8 هجری. این زمان‌ها برای من کمی قابل تأمل است. اینکه این فاصله‌ها چه چیز معناداری را برای ما می‌رساند. مرحوم کلینی در کتاب الکافی جلد 5، صفحه 527 در مورد حضور زنان در این بیعتی که در فتح مکه صورت گرفت صحبت می‌کنند. همه می‌دانیم که هند، همسر ابوسفیان به‌صورت پنهانی حضور داشته و بعد وقتی تصمیم می‌گیرد که به آنچه که پیامبر (ص) فرمودند، مشخص می‌شود که ایشان در بین جمع این زنان حضور داشته. زنان دیگری هم بودند. عبدالله بن عمر می‌گوید: «از وقتی اسلام آمد، از ترس اینکه آیه برای ما نازل نشود، دیگر پشت‌سر زنان خود حرف نزدیم.» در یکی از تعبیرها گفته‌اند که: «کتک نزدیم». می‌گوید: «فلما ماتَ...» وقتی رسول خدا از دنیا رفت، دیگر ما راحت شدیم برای اینکه بتوانیم پشت‌سر زنان خود حرف بزنیم، تحقیر کنیم یا کتک بزنیم. این نشان دهنده این است که حضرت در سیره خود به این مسأله توجه می‌کنند.

امتداد فکر اجتماعی پیامبر اکرم (ع) در سیره حضرت زهرا (س)

طیبی درباره منزلت اجتماعی زنان بعد از رحلت پیامبر گفت: با این گفتمان سازی پیامبر (ص) و با این حرمتی که برای زن قائل هستند، با آنچه که در قرآن کریم در مورد زنان آمده. ما به عصر پسا نبوی می‌رسیم. در عصر بیعت با ابوبکر دیگر خانم نمی‌بینیم. خانم‌ها دیگر در این زمان مسأله نیستند. در جریان پس از رحلت و نوع حرکت‌هایی که حضرت زهرا (س) پس از رحلت داشتند، ما یک نقش خیلی قوی برای زن‌ها می‌بینیم که باز هم نمی‌توانیم آن را به این دوره منتسب کنیم. اتفاقاً نقش‌ها ضد این دوره و ضد این فکر و اندیشه‌ای است که بنا است حاکم شود. از ام سلمه داریم، از ام ایمن داریم، از خود حضرت زهرا (س) داریم و حتی از حضرت زینب (س) داریم. با اینکه یک دختر کوچک است، یک جمله‌های زیبا و خاصی از ایشان داریم که نشان دهنده نوع فکر اجتماعی این دختر است.

وی ادامه داد: ما عملاً در این دوره 25 ساله بعد از پیامبر اکرم، نقش اجتماعی قوی برای زن نمی‌بینیم. نقش‌هایی که می‌بینیم اینطور است که مثلاً فلانی رفت خواستگاری فلانی و آن را گرفت. یا مثلاً یکی از خلفا خانم زیبایی را به عقد خودش در می‌آورد، خانم یک سؤال سیاسی می‌کند که چرا شما در این اتفاق سیاسی این کار را انجام دادی؟ آن خلیفه می‌گوید: «شما را چه به این کار و این حرف‌ها. شما لعبه‌ای هستید که ما از شما استفاده می‌کنیم و بعد هم شما را گوشه‌ای می‌نهیم.» عبارت عربی آن را هم داریم. یعنی این‌قدر سخیف است. حتی ورود کلامی به مسائل سیاسی برای زن در این دوره جایز نیست، مشورت با زن را که دیگر کنار بگذارید.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: حضرت رسول اکرم (ص) با اینکه عقل کل هستند و نیازی به مشورت ندارند با فاطمه‌زهرا (س) مشورت می‌کنند. با این کار دارند تعلیم می‌دهند و گفتمان سازی می‌کنند. با ام سلمه مشورت می‌کنند و حتی با بقیه زنان خود در شکل‌های مختلف مشورت می‌کنند.

مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان در دوره امیر مؤمنان (ع)

وی در مورد منزلت اجتماعی زنان در دوران امیر مؤمنان گفت: در بیعت با حضرت علی (ع) خانم‌ها حضور دارند. حضرت در نهج البلاغه می‌فرمایند: «شما چنان با شتاب به‌طرف من آمدید که انگشت شصت پایم اذیت شد و پیرمردها آسیب دیدند و روسری از سر کعاب افتاد» کعاب یعنی دختر تازه بالغ. دختری که تازه به بلوغ رسیده و روسری سر خود کرده. من این را به‌عنوان دلیلی به‌عنوان پوشش در عصر علوی هم استفاده می‌کنم، ولی الان در بحث ما این است که یک دختر تازه‌بالغ در بیعت با حضرت علی (ع) حضور دارد. به‌طریق اولی بانوان دیگری هم حضور دارند که اسم بعضی‌هایشان آمده.

طیبی تصریح کرد: مسأله غدیر، فکر می‌کنم در امالی شیخ مفید یا شیخ صدوق این را دیدم. من این را در چند کتاب پیدا کردم که زنان پیامبر (ص) به امر ایشان آمدند و با حضرت علی (ع) بیعت کردند. آن برای دوره نبوی بود، ولی در دوره علوی بحث بیعت را داریم. در دوره علوی 40 خانم و یا به نقل یعقوبی، 70 خانم داریم که اینها آموزش نظامی و اطلاعاتی دیده‌اند.

مدیر دانشنامه زن مسلمان ادامه داد: زنان در دوره امیر مؤمنان (ع) از لحاظ دانش اطلاعاتی انقدر قوی هستند که فاصله مکانی بصره تا مدینه، خانمی مثل عایشه که تیز است متوجه نمی‌شود که اینها خانم هستند و فکر می‌کند که اینها آقا هستند. اینها باید دوره دیده باشند. اینها در زمان حضرت علی (ع) دوره ویژه دیده‌اند. این دوره‌ها قبل از این وجود نداشت.

اعتراف جالب معاویه درباره توجه امیر مؤمنان (ع) به نقش اجتماعی زنان

وی با اشاره به این که در دوره حضرت علی (ع) خانم‌هایی به‌عنوان «وافدات» حضور داشتند، افزود: «عباس بن بکار ضبی» کتابی به‌نام «اخبار الوافدات» دارد. در این کتاب 16 خانم را معرفی می‌کند. معاویه این زن‌ها را به دربار خود دعوت می‌کند و از آنها می‌پرسد که چرا علی (ع) را بیشتر از من دوست دارید؟ اینها با شجاعت تمام در برابر معاویه می‌ایستند و از حضرت علی (ع) تعریف و دفاع می‌کنند. معاویه در اینجا چند بار می‌گوید: «فقهکن الله...» علی شما را فهیم و فقیه کرده. فقه در اینجا به‌معنای فقه احکام نیست. یا می‌گوید:«علی شما را شجاع کرده». یعنی شما آدم‌های شجاعی نبودید و علی (ع) به شما این قدرت را داده است.

استاد حوزه علمیه خواهران گفت: اگر شما کتاب «اخبار الوافدات» را که خیلی هم کوچک است مطالعه مختصر کنید، خواهید دید که نمی‌شود گفت حضرت علی (ع) یک‌دفعه این خانم‌ها را در مجموعه خودش دارد. نه، اینها را تربیت‌کرده. فهم آنها را، درک آنها را، علم آنها را، ورود سیاسی اینها را ارتقا بخشیده، از اینها خیلی جملات ویژه‌ای آمده که نشان از آن بینش سیاسی و بصیرت سیاسی آنها دارد.

طیبی در پایان گفت: بنابراین در عصر نبوی، یک گفتمان‌سازی قوی در مورد منزلت اجتماعی زن می‌شود. در عصر خلفای بعدی که ما به آن عصر پسا نبوی می‌گوییم، متأسفانه نگاه جاهلی نسبت به زن، نه به آن شدت، خیلی خیلی نازل‌تر و پایین‌تر می‌شود. یعنی در واقع نگاه کمرنگ‌تر است؛ ولی به‌شدت عصر جاهلی نیست. اما آن نگاه می‌آید روی دیدگاه‌های افراد و نوع برخورد آنها حکومت می‌کند.

گفت و گو از محمد رحمانی