گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره ساختار نظام چندلایه تأمین اجتماعی و «نظام فراگیر بیمه»
معاونت مطالعات بخش عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس طی گزارشی به بررسی ساختار نظام چندلایه تأمین اجتماعی و نظام فراگیر بیمه و مطالعه موردی استرالیا، هلند و کانادا پرداخت.
خبرگزاری میزان - بنا بر اعلام مرکز پژوهش های مجلس؛ معاونت مطالعات بخش عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس طی گزارشی به بررسی ساختار نظام چندلایه تأمین اجتماعی و نظام فراگیر بیمه و مطالعه موردی استرالیا، هلند و کانادا پرداخت.
در این گزارش بیان شده: امروزه نظام تأمین اجتماعی نقش بسزایی در تأمین امنیت مالی افراد مسن ایفا می‌کند که این مسئله با عنایت به بهبود سیستم بهداشت و درمان و درنتیجه افزایش طول عمر افراد اهمیت بیشتری یافته است؛ چراکه نسبت به نسل‌های پیشین، نسل‌های فعلی و آتی زمان بیشتری از عمر خود را در دوران بازنشستگی سپری می‌کنند. به همین سبب تبیین و استفاده از نظام درآمدی بازنشستگی کارآمد که بتواند نیاز گروه‌های فعلی و آینده مستمری بگیران را به صورت قابل قبولی تأمین کند، مسئله‌ای بسیار مهم تلقی می‌شود.
در این گزارش تصریح شده: براساس اصل بیست ونهم (29) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز، برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی سرپرستی، درراه ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت پزشکی به صورت بیمه و غیره، حقی همگانی در نظر گرفته شده است که دولت مکلف است طبق قوانین، از محل درآمد‌های عمومی و درآمد حاصل از مشارکت مردم، خدمت و حمایت‌های مالی فوق را برای یک یک افراد کشور تأمین کند.
در این گزارش ذکر شده: در این بین بدیهی است که پاسخ منحصر به فردی را برای نظام کارآمد تأمین اجتماعی نمی‌توان یافت و مطمئنا بسته به ویژگی‌ها و شرایط مختلف، کشورها راهکار‌های متفاوتی را برای تأمین نیاز‌های گروه‌های مختلف افراد جامعه ارائه می‌کنند. اما بررسی و دستیابی به اصول الگو‌ها و ویژگی‌های مشابه و موفق در دنیا می‌تواند ما را در تبیین بهتر نظام مذکور یاری کند. مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد که به طور کلی نظام تأمین اجتماعی در بسیاری از کشورها، دارای چارچوب دقیق در تأمین منابع و مخارج است و با سیاستگذاری دقیق تلاش شده است که ضمن فراهم کردن مستمری کافی به پایداری مالی نیز توجه شود.
در این گزارش آمده: از میان انواع رایج اصلاحات سیستماتیک، طرح‌های بازنشستگی چندلایه در کشور‌های مختلف جهان با استقبال زیادی مواجه شده اند و از سوی مراجع مختلف بین المللی نظیر سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، سازمان جهانی کار و بانک جهانی به عنوان رویکرد مناسب اصلاحات در نظام بازنشستگی معرفی شده اند و بسیاری از کشورها به سیستم‌هایی متشکل از برنامه‌های مختلف با هدف‌های متنوع موسوم به نظام‌های چندلایه روی آوردهاند که به سبب دارا بودن لایه‌های مختلف می‌توانند اهداف متنوعی را در قالب یک برنامه جامع دنبال کنند.
در این گزارش به تشریح نظام‌های مستمری چند لایه پرداخته شده و تاکید شده: ساده‌ترین نوع نظام‌های مستمری چندلایه، شامل سه لایه حمایتی، بیمه‌ای و تکمیلی می‌شوند. لایه اول (بازتوزیع اجباری) اغلب بهمنظور کاهش فقر (با تأکید بر کاهش فقر مطلق)، عواید و منافع عمومی برای افراد با ویژگی خاص و یا تمام افراد جامعه در نظر میگیرد. عمده کشور‌های جهان، به نوعی دارای لایه اول مستمری که شامل پرداخت مستمری‌هایی از جانب دولت بدون مشارکت افراد است، (شبکه امنیت اجتماعی) می‌باشند.
در ادامه ذکر شده: عمدتا این عایدی‌ها در زمان افزایش بیکاری یا زمانی که عواید مستمری عمومی کاهش یابد، نقش مهم تری ایفا می‌کنند. در جامعه‌ای که جمعیت پیر رو به افزایش است، نقش این لایه حمایتی می‌تواند بیشتر آشکار شود. در رویکرد سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی این لایه می‌تواند شامل موارد زیر باشد که همه این موارد را بخش دولتی اداره می‌کند و اجباری است. کمک‌های اجتماعی (شامل همه کمک‌های اجتماعی غیربازنشستگی)، برنامه‌های پایه‌ای بازنشستگی: در این برنامه‌ها مزایا یا به صورت نرخ ثابت است (به همه بازنشستگان مبلغ یکسان پرداخت می‌شود)، و یا تنها به سال‌های اشتغال (و نه درآمد قبلی) بستگی دارد، برنامه‌های درآمد - بازنشستگی هدفمند: در این برنامه‌ها مزایای بیشتری به بازنشستگان فقیر پرداخت می‌کنند و مزایای بازنشستگان با وضعیت بهتر به مقدار کمتری پرداخت می‌شود.
در این گزارش آمده: لایه دوم مرتبط با مشارکت نیروی کار در طرح مستمری خصوصی یا دولتی اجباری یا شبه اجباری است و متمرکز بر جایگزینی درآمد در دوران بازنشستگی است. در این لایه صندوق‌های بیمه بازنشستگی وجود دارند که با دریافت حق بیمه از افراد (مشارکت کارگر و کارفرما)، مزایایی را در دوران بازنشستگی به آن‌ها پرداخت می‌کند. در لایه دوم برنامه‌های گسترده‌ای مانند مزایای معین (DB)، مشارکت معین (DC)، مشارکت معین فرضی (NDC) و همچنین انتخاب بین رویکرد‌های عمومی و خصوصی ارائه می‌شود. هدف در این لایه ایجاد سازوکاری مطمئن است برای آنکه افراد بازنشسته از نرخ جایگزینی مناسب (درآمد بازنشستگی نسبت به درآمد قبل از بازنشستگی) برخوردار باشند.
در تشریح لایحه سوم بیان شده: لایه سوم را می‌توان پس انداز داوطلبانه برای دوران بازنشستگی و یک لایه بیمه‌ای اختیاری و همچنین تکمیل کننده دو لایه اول دانست. هدف ایجاد این لایه نیز ایجاد بستر‌هایی برای پس انداز بیشتر افراد برای دوران بازنشستگی است. از منظر پذیرش نظام‌های چندلایه در کشور، در برنامه پنجساله پنجم توسعه به نظام جامع تأمین اجتماعی چندلایه پرداخته شده است. در ماده (27) برنامه پنجم توسعه بیان شده است:
در این گزارش با تاکید بر این نکته که دولت مجاز است نسبت به برقراری و استقرار نظام جامع تأمین اجتماعی چند لایه با لحاظ حداقل سه لایه با رعایت یکپارچگی، انسجام ساختاری، همسویی و هماهنگی بین این لایهها در کشور اقدام کند، آمده: مساعدت‌های اجتماعی شامل خدمات حمایتی و توانمندسازی، بیمههای اجتماعی پایه شامل مستمریهای پایه و بیمههای درمانی پایه، بیمههای مکمل بازنشستگی و درمان.
در جمع بندی این گزارش طی بررسی‌های صورت گرفته در پژوهش پیش رو، هر سه کشور منتخب استرالیا، هلند و کانادا، دارای سه لایه مذکور هستند و به موجب حمایت حاکم در لایه اول این سیستم، مبالغ مشخصی به صورت هفتگی، دو هفته یک بار و یا ماهانه به سالمندان و گروه‌های خاص دارای سطوح پایین درآمدی پرداخت می‌شود. در ادامه نمای کلی نظام چندلایه در هریک از این کشورها ارائه شده است.