یارانه پنهان انرژی، بزرگ‌تر از بودجه مالیاتی کشور

یارانه پنهان چیست و چرا همه درباره آن صحبت می‌کنند؟

اختلاف قیمت کالاها و خدمات اساسی در ایران نسبت به بازارهای جهانی، بحث‌های داغی را در اقتصاد کشور دامن زده است. برخی این تفاوت قیمت را "یارانه پنهان" می‌خوانند و آن را نشانه حمایت دولت از معیشت مردم می‌دانند. اما تحلیلگران دیگری معتقدند این شکاف قیمتی بیشتر ناشی از کاهش ارزش پول ملی است تا حمایت واقعی، و به‌هیچ‌وجه نباید به آن برچسب یارانه زد.

بعد از اظهارات رئیس‌جمهور پیرامون پرداخت سالانه 150 میلیارد دلار یارانه پنهان انرژی در کشور، مسئله یارانه پنهان به یکی از موضوعات داغ در رسانه‌های اقتصادی ایران تبدیل شده است. بررسی واکنش‌ها به اظهارات رئیس جمهور، حکایت از اختلاف نظر کارشناسان اقتصادی مبنی بر وجود یا عدم وجود این نوع یارانه در اقتصاد ایران دارد.

لازم به توضیح است، که نگارنده ی این گزارش پیش از این از چندین منبع موثق پیرامون یارانه انرژی، رقم 150 میلیارد دلار را بر اساس منابع بین‌المللی تأیید کرده است.

دولت‌ها چه می‌گویند: 

یارانه پنهان به تخفیف غیرمستقیم دولت در قیمت کالاها و خدمات اشاره دارد. به‌عنوان‌مثال، قیمت هر لیتر بنزین در ایران حدود 3 هزار تومان است، درحالی‌که قیمت جهانی آن ممکن است به 25 هزار تومان برسد. این اختلاف قیمت، به‌عنوان یارانه‌ای که به همه مصرف‌کنندگان تعلق می‌گیرد، مطرح می‌شود. از نظر دولت، این سیاست به کاهش فشار اقتصادی بر مردم کمک می‌کند و مانع از افزایش هزینه‌های زندگی می‌شود. برخی از کارشناسان معتقداند یارانه پنهان عادلانه نیست.

به‌عنوان‌مثال، فردی که یک خودروی پُرمصرف دارد و روزانه 50 لیتر بنزین مصرف می‌کند، از یارانه بیشتری نسبت به فردی که خودرو ندارد، بهره‌مند می‌شود. این نشان می‌دهد که یارانه پنهان به‌جای حمایت از اقشار ضعیف، بیشتر به نفع افراد پُرمصرف و ثروتمند است.

دیدگاه موافقان یارانه پنهان

موافقان یارانه پنهان معتقدند که دولت به طور مستقیم یا غیرمستقیم برای پایین نگه‌داشتن قیمت کالاها و خدمات اساسی هزینه‌های سنگینی پرداخت می‌کند. به‌عنوان‌مثال: بنزین ارزان! قیمت هر لیتر بنزین در ایران حدود 3 هزار تومان است، درحالی‌که در کشورهای همسایه مثل ترکیه یا امارات، قیمت آن تا 25 هزار تومان می‌رسد. دولت برای حفظ این قیمت پایین، هزینه‌های سنگینی مثل تأمین یارانه انرژی و کاهش درآمدهای صادراتی نفت و گاز را متحمل می‌شود. این هزینه‌ها از منابع ملی (مثل درآمد نفتی) تأمین می‌شود که می‌توانست صرف سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها یا بهبود خدمات عمومی شود.

برق و گاز ارزان در مقابل با همسایگان هم اهمیت دارد، قیمت هر کیلووات‌ساعت برق یا هر مترمکعب گاز بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است. این اختلاف قیمت به دلیل یارانه‌ای است که دولت به صنعت برق و گاز می‌دهد تا مردم فشار اقتصادی کمتری را تحمل کنند. موافقان معتقدند این یارانه‌ها برای حمایت از اقشار ضعیف جامعه ضروری هستند.

نان یارانه‌ای: قیمت یک قرص نان در ایران ممکن است کمتر از 3 هزار تومان باشد، درحالی‌که قیمت جهانی آرد و گندم به دلیل تورم و افزایش هزینه‌های تولید بسیار بالاست. دولت با پرداخت یارانه به بخش کشاورزی و تولید آرد، این قیمت پایین را حفظ می‌کند. توزیع ناعادلانه یارانه‌ها: مخالفان همچنین معتقدند که یارانه پنهان عادلانه نیست. مثال این مورد را قبلا در مورد دارنده یک خودروی پُرمصرف بیان کردیم.

دیدگاه مخالفان یارانه پنهان

مخالفان این دیدگاه معتقدند که اختلاف قیمت بین داخل و خارج کشور بیشتر ناشی از کاهش ارزش پول ملی و تورم است، نه یارانه واقعی. به‌عنوان‌مثال:

ارزش پول ملی: کاهش شدید ارزش ریال در برابر دلار باعث شده قیمت کالاها و خدمات در داخل کشور به نسبت بازارهای جهانی بسیار ارزان‌تر باشد. برای مثال، اگر قیمت بنزین در بازار جهانی 1 دلار باشد، با نرخ ارزِ مثلا 50 هزار تومان، قیمت هر لیتر بنزین در ایران باید حدود 50 هزار تومان باشد. اما در واقعیت، قیمت بنزین در ایران 3 هزار تومان است.

مخالفان معتقدند این اختلاف قیمت به دلیل ضعف ارزش پول ملی است و دولت عملاً هزینه‌ای برای این اختلاف پرداخت نمی‌کند.

تورم داخلی: تورم باعث شده قیمت‌ها در ایران به طور غیرمنطقی پایین نگه داشته شوند. به‌عنوان‌مثال، قیمت نان و سوخت در ایران نسبت به سایر کشورها بسیار پایین است، اما این پایین‌بودن قیمت‌ها به دلیل سیاست‌های حمایتی نیست، بلکه ناشی از تلاش دولت برای جلوگیری از بحران‌های اجتماعی و اقتصادی است.

چالش‌ها و پیامدها

صرف‌نظر از اختلاف‌نظرها درباره تعریف یارانه پنهان، تأثیرات اقتصادی آن غیرقابل‌انکار است، باری که از میان آن می‌تواند بار مالی سنگین را نام برد، پایین نگه‌داشتن قیمت‌ها، منابع ملی را تحت‌فشار قرار می‌دهد و ممکن است باعث کاهش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها شود. همچنین مهار بی‌عدالتی اجتماعی را کند می‌کند چون مصرف بیشتر افراد ثروتمند از کالاهای یارانه‌ای، توزیع ناعادلانه این امتیاز اقتصادی را به دنبال دارد. تشویق به مصرف زیاد: قیمت پایین کالاها، به‌ویژه انرژی، باعث مصرف بیش‌ازحد و آسیب به محیط‌زیست می‌شود.

آیا اختلاف قیمت میان ایران و خارج از کشور، یارانه است؟

به نظر می‌رسد، این موضوع که آیا اختلاف قیمت محصولات تولیدی در ایران و خارج از کشور یارانه است یا خیر؟ به تعریفی که برای مفهوم «یارانه» ارائه می‌شود بستگی دارد.

اگر یارانه را به معنای "کمک مالی واقعی دولت" در نظر بگیریم، شاید نتوان این اختلاف قیمت را یارانه واقعی دانست. اما اگر یارانه را به معنای "امتیاز اقتصادی که مردم به خاطر سیاست‌های دولت دریافت می‌کنند" تعریف کنیم، می‌شود این اختلاف را نوعی یارانه غیرمستقیم دانست.

درمجموع، مفهوم یارانه پنهان بیشتر یک ابزار تحلیلی است که کارشناسان و سیاست‌گذاران برای نشان دادن هزینه‌های اقتصادی استفاده می‌کنند. یارانه پنهان همچنان یکی از موضوعات بحث‌برانگیز اقتصاد ایران است. موافقان این مفهوم آن را به‌عنوان ابزاری برای حمایت از اقشار ضعیف جامعه می‌دانند، درحالی‌که منتقدان، آن را نتیجه سیاست‌های اقتصادی نادرست تلقی می‌کنند. درنهایت، تصمیم‌گیری درباره چگونگی برخورد با این موضوع، نیازمند بررسی دقیق‌تر و شفافیت در سیاست‌گذاری است.