115 سال بوی نفت در ایران

5 خرداد سالروز کشف نفت در ایران است، روزی که بوی نفت برای نخستین بار در منطقه غرب آسیا و خاورمیانه پیچید.

به گزارش خبرگزار مهر، 115 سال از اولین اکتشاف نفتی ایران در مسجد سلیمان می‌گذرد، پنجم خرداد سالروز اکتشاف نفت در ایران و مسجد سلیمان که چند سالی است به نام روز مسجد سلیمان نامیده شده که در استان خوزستان و در جنوب‌غربی ایران قرار دارد. این میدان در سال 1306 کشف شد و هم‌اکنون به‌عنوان نخستین و قدیمی‌ترین میدان نفتی در خاورمیانه شناخته می‌شود.

این شهر تاریخی در سال 1928 میلادی تنها منبع استخراج نفت در ایران به شمار می‌رفت؛ در همین سال در میدان نفتی هفتگل فوران عظیمی از نفت رخ داد و این شهر از انحصار استخراج نفت خارج شد اما تولید در این منطقه به شدت افزایش یافت به طوری که در سال 1314 هجری شمسی مصادف با 1935 میلادی به 127.000 بشکه در روز رسید. در تاریخ 28 می 1901 میلادی، در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، ویلیام ناکس دارسی، بازرگان بریتانیایی، امتیاز کشف نفت ایران را از دولت وقت ایران دریافت کرد و برای این منظور جورج برنارد رینولدز را استخدام کرد.

رینولدز در پایان سال 1902 عملیات حفاری اولین چاه در چاه‌سرخ واقع در منطقه قصر شیرین و همچنین شاردین در نزدیکی شهر رامهرمز را آغاز کرد و همزمان مقدمات حفاری یک حلقه چاه اکتشافی دیگر را در منطقه نفتون واقع در محدوده کنونی مسجدسلیمان را مهیا کرد. پس از دو سال حفاری در منطقه شاردین، گروه عملیات حفاری رینولدز به این نتیجه رسیدند که در این نقطه نمی‌توانند به مخزن نفت برسند. سرمایه شرکت که از انگلیس تأمین شده بود تا در ایران به نفت دست یابد، به علت طولانی شدن دوره عملیات حفاری، به پایان می‌رسید و ویلیام ناکس دارسی که از اکتشاف نفت در این منطقه قطع امید کرده بود، طی تلگرافی از رینولدز خواست تا عملیات حفاری را متوقف کند. اما علائم موجود و وجود آتشگاه و نیز حوضچه‌ای که خود به خود قیر از آن می‌جوشید و یادداشت‌های مورخین و باستان‌شناسان که تصریح کرده بودند در ناحیه نفتون، نفت فراوان به دست می‌آید، رینولدز را که از مدتی پیش در آنجا به کار عملیات حفاری مشغول بود، امیدوار کرد و به همین علت وسایل و تجهیزات را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان کنونی منتقل کرد و در پایان ماه ژانویه سال 1908 میلادی، عملیات حفاری چاه شماره یک در مخزن آسماری این میدان آغاز شد.

تا 20 سال پس از کشف نفت در میدان مسجدسلیمان، این میدان تنها منبع استخراج نفت کشور به شمار می‌رفت. تولید اولیه میدان مسجدسلیمان، حدود 500 بشکه در روز بود که این رقم به تدریج افزایش یافت و در بیشترین میزان خود در سال 1313 به 127 هزار بشکه در روز رسید. این رقم در دوران ملی شدن کاهش یافت، اما مجدداً افزایش پیدا کرد و در سال 1338 به 61 هزار بشکه در روز رسید. از اواسط دهه 40 شمسی، تولید میدان به تدریج کاهش یافت و بعد از افت تولید در سال‌های نخست پس از انقلاب، این روند تاکنون ادامه داشته است. در سال 1370، تولید نفت این میدان به 10 هزار بشکه رسید و در صدمین سالگرد کشف نفت اعلام شد تولید این میدان به پنج هزار بشکه در روز رسیده است. با در نظر گرفتن تولید نفت حدود چهار میلیون بشکه در روز در آن زمان، در سال 1387 حدود یک‌دهم درصد تولید نفت ایران از این میدان صورت گرفت که رقم اندکی به شمار می‌رود. دلیل این امر ورود میدان به نیمه دوم عمر و برداشت بخش اعظم نفتی است که به لحاظ فنی و اقتصادی امکان آن وجود دارد. طی صد سال تولید نفت از این میدان، در مجموع یک میلیارد و 140 میلیون بشکه نفت از آن تولید شده است و هم‌اکنون نفت قابل استحصال بسیار کمی در آن وجود دارد. البته همزمان با صدسالگی تولید نفت از میدان مسجدسلیمان، برنامه‌هایی برای افزایش تولید از آن در نظر گرفته و به چینی‌ها سپرده شد. در سال 1390، تولید نفت از میدان مسجدسلیمان به 28 هزار بشکه در روز افزایش یافت که البته این افزایش تولید با توجه به عمر مخزن، پایدار نبوده است.

کاهش تولید نفت مسجدسلیمان، به تدریج افول رونق اقتصادی و اجتماعی این شهر را نیز رقم زد. با کمرنگ شدن نقش مسجدسلیمان در تولید نفت ایران، دیگر لزومی دیده نمی‌شد که انبوه امکانات رفاهی و شهری به سمت پایتخت نفت ایران سرازیر شود. به جای مسجدسلیمان، قطب‌های جدید تولید نفت و گاز ایران در سراسر ایران به وجود آمده بود که خود، نیازمند رسیدگی بودند و البته هزینه‌های بهبود وضعیت رفاهی شهر، مثل زمان قاجاریه و رضاخان، در مقابل درآمد حاصل از تولید نفت مسجدسلیمان اندک به نظر نمی‌رسد. کاهش تولید نفت در سال‌های پس از انقلاب، مسجدسلیمان را به حوزه‌ای حاشیه‌ای مبدل کرده بود و توسعه صنعت نفت در دهه 70 و 80، بدون توجه به این میدان پیش می‌رفت. دلیل اصلی نیز این بود که اغلب ذخایر نفتی قابل برداشت مسجدسلیمان، به تولید رسیده بود و سرمایه‌گذاری‌های جدید دارای صرفه اقتصادی نبود. همزمان میادین نفتی و گازی جدید همچون پارس جنوبی تشنه سرمایه‌گذاری بودند و سرمایه‌ها به سمت مکان‌های جدید سرازیر شدند.