آشنایی‌زدایی از معنای امید در اندیشه قرآنی آیت‌الله خامنه‌ای
نشست تخصصی «آشنایی‌زدایی از معنای امید در اندیشه قرآنی آیت‌الله خامنه‌ای مدظله‌العالی» برگزار شد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، نشست تخصصی «آشنایی‌زدایی از معنای امید در اندیشه قرآنی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای مدظله‌العالی» روز گذشته 14 مهرماه توسط دکتر محمود قاسمی، پژوهشگر و محقق، برگزار شد.
بخش‌هایی از مطالب ارائه شده در این نشست تخصصی را می‌خوانید:
یکی از فعالیت‌های رهبر معظم انقلاب در تفسیر قرآن، اصلاح و بهبود تصویر افراد از خداوند است که با مفهومی به نام "معیت الهی" انجام می‌شود. وقتی فرد، امید و تصور خود از خداوند را در قالب معیت الهی قرار می‌دهد، درک می‌کند که خداوند به‌صورت فعال و فراگیر در عالم حضور دارد. در عین حال، در تفکر اسلامی و شیعه، تعالی و علو الهی با معیت او همزمان وجود دارد. طبیعی است که در چنین شرایطی، شما با یک مداخله الهی مواجه هستید که امکان تغییر را فراهم می‌کند. لطف الهی به مؤمنین شمول و فراگیری دارد و این امر باعث افزایش حسن ظن به خداوند و تقویت توکل و اتکا به او می‌شود.
مقام معظم رهبری تأکید می‌کنند که وقتی انسان بداند به منبع قدرت و علم مطلق الهی متصل است، این امر طبیعتاً امیدزا خواهد بود. هدف من این نیست که وارد مباحث پیچیده شوم، بلکه تنها قصد دارم طرح بحث کنم تا افراد به این موضوعات توجه بیشتری داشته باشند. وقتی از امید صحبت می‌شود، در واقع فردی که امیدوار است، میان تنش‌های مختلف همسازی ایجاد کرده است. در طول تاریخ، سه معضل و تنش اساسی وجود داشته که مکاتب مختلف مواضع متفاوتی در برابر آن‌ها گرفته‌اند:
اول. معضل و تنش اراده انسان و اراده الهی: در اینجا یکی از مسائل مطرح، این است که آیا اراده و قدرت انسان در ترسیم و ساخت سرنوشت خود یا جامعه‌اش نقش دارد یا خیر؟
دوم. معضل و تنش عقل انسان و عقل الهی: آیا عقل انسان توانایی تشخیص مطلوبیت و خیریت‌ها را دارد؟ این موضوع به شدت در ایجاد امید در بشر تأثیرگذار است.
سوم. معضل و تنش فعل انسان و فعل الهی: آیا انسان مأمور به انجام تکالیف است و نتیجه مهم نیست؟ یا نتیجه‌گرایی و مسیری که انتخاب می‌کند، اهمیت دارد؟ آیا فعلی که به انسان نسبت داده می‌شود، حقیقتاً به او نسبت داده می‌شود یا خیر؟
معیت الهی و حسن ظن به خداوند در اندیشه قرآنی رهبر انقلاب
یکی دیگر از نکات مهم، تصور انسان از خداوند است. بحث معیت الهی و حسن ظن به خداوند، از جمله موضوعاتی است که مورد توجه آیت‌الله خامنه‌ای نیز بوده است. ایشان به همسازی تنش‌های سه‌گانه‌ای که مطرح کردم اشاره می‌کنند. مسئله امید و تصور ما از دین نیز اهمیت دارد؛ دین آموزه‌هایی مطرح می‌کند که باید بررسی کنیم آیا واقع‌گرایانه و معرفت‌زا هستند یا خیر. دین می‌تواند پاسخگوی معضلات بشر باشد و به همبستگی دین و دنیا اشاره کند. دین به ما وعده نجات و انطباق با فطرت و خلقت انسان را می‌دهد. این برنامه‌ریزی‌ها بر اساس بافت درونی و بیرونی انسان شکل گرفته است.
مباحث دقیق و تصاویری که از دین ارائه می‌شود، به ساخت امید در انسان کمک می‌کنند. مقام معظم رهبری، مانند بسیاری از متفکرین، انسان را موجودی با کرامت ذاتی و استعدادهای نهفته می‌دانند. وقتی که انسان خود را موجودی با کرامت ذاتی و استعدادهای بی‌نهایت می‌بیند، طبیعی است که این تصویر به ساخت امید در او کمک کند. از سوی دیگر، نفس و اعمال صادره از آن، زوال‌ناپذیر هستند و این پایداری عمل در ساخت امید نیز مؤثر است.
رشد و تکامل دائمی انسان، اختیارمندی و مسئولیت‌پذیری او از دیگر نکات مطرح‌شده است. خداوند انسان را برای سختی‌ها آفریده است و همین رشد و تکامل دائمی در مواجهه با مشکلات، به انسان نقش فعال و اعتماد به وعده‌های الهی می‌دهد. این دنیا با غم و شادی، لذت و علم در هم آمیخته است و همین استحکام روحی و قوت ایمانی در انسان ایجاد می‌کند و او را از نظاره‌گر صرف به یک انسان تحول‌آفرین و سازنده مبدل می‌کند.
شاهکار رهبر انقلاب در تفسیر قرآناساس این تحول، فعلیت بخشیدن به استعدادها و ظرفیت‌های نهفته انسان است. خودشناسی و معرفت به این استعدادها، انسان را به یک ابر انسان سازنده و تحول‌آفرین تبدیل می‌کند. تصویر مقام معظم رهبری از جهان نیز دارای بُعد وجودشناختانه است. ایشان بر اصل خوش‌بینی به هویت جهان تأکید دارند؛ جهانی که دارای مسیری از مبدأ به سوی خداوند است. این خوش‌بینی در وجود مؤمنین امید ایجاد می‌کند و استحکام درونی آن‌ها را افزایش می‌دهد. جهان مبتنی بر عدالت و حکمت است و این عدالت و حکمت نیز در ایجاد امید و استحکام فکری مؤثر است.
این نوع حکمت می‌تواند فرد را خوش‌بین و امیدوار کند نسبت به جهانی که در آن، هر عملی که انجام دهد از بین نمی‌رود و تأثیراتش باقی می‌ماند. از سوی دیگر، جهانی که قوانین و ساختارهای مشخص و پیش‌بینی‌پذیری دارد، اهمیت بالایی در ایجاد امید دارد. اینکه فرد بتواند آینده‌ای معین، مشخص، و قابل‌پیش‌بینی را برای خود انتخاب کند و به سوی آن حرکت کند، به امیدواری او کمک می‌کند.
در این جهان، خیرات و شرور وجود دارند، اما آنچه به ما امید می‌دهد این است که خداوند سنتی الهی قرار داده که در نهایت، خیرات بر شرور غلبه خواهند کرد. این نگاه، فرد را نسبت به جهان و پایه‌گذاری‌های آن امیدوار می‌کند. همچنین، نکته دیگری که رهبر معظم انقلاب مطرح می‌کنند این است که این جهان در حال تکامل است و به سمت تعالی حرکت می‌کند؛ بنابراین، جهان ایستا نیست. این حرکت تکاملی، به این معناست که مخاطراتی که ما در جهان مشاهده می‌کنیم، عارضی هستند و در جوهره هستی نقش چندانی ندارند. به همین دلیل، وقتی فرد مؤمن این مخاطرات را عارضی می‌بیند و به غلبه حتمی خیرات باور دارد، امید در او شعله‌ور می‌شود.
سنن قطعی و امیدبخش الهی
یکی دیگر از مباحث مهم در تفکر مقام معظم رهبری، «سنن قطعی و امیدبخش الهی» است. حرکت رو به رشد و تعالی در عالم و انسان، سنت بنیادین الهی است. خداوند مؤمنانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام می‌دهند، امداد و نصرت می‌کند و کسانی که موافق با دستگاه خلقت عمل کنند و سنت‌ها و قواعد عالم را رعایت کنند، مورد نصرت الهی قرار می‌گیرند. این اعتماد به وعده‌های الهی که قطعی و تخلف‌ناپذیر هستند، در بحث امید تأثیرگذار است.
«سنن الهی» پایه‌ای برای ایستادگی و مقاومت مؤمنین در برابر موانع می‌شود و به آن‌ها این اطمینان را می‌دهد که حرکت‌هایی که بر اساس این سنت‌ها شکل نگرفته‌اند، شکست‌پذیر هستند.
رهبر معظم انقلاب تأکید می‌کنند که در مسیر حق، همیشه موانعی وجود خواهد داشت، اما سنت الهی تفرقه بر موانع در مسیر حق است. پیروزی و غلبه جبهه حق حتمی است، همان‌طور که در سخنرانی اخیر خود در شهادت سید حسن نصرالله (رضوان‌الله تعالی علیه) اشاره کردند که مؤمنین نباید امید خود را از دست دهند، زیرا پیروزی جبهه حق از آنِ مؤمنان است. وقتی مؤمنان این مفهوم را درک کنند که شکست و انحزام در جبهه حق معنادار نیست، این امر به آن‌ها قدرتی می‌دهد که در مواجهه با موانع و حوادث، استحکام درونی و پایداری بیشتری داشته باشند.
در بحث انتظار فرج، رهبر معظم انقلاب به «سنت استقرار عدالت جهانی» اشاره می‌کنند. ایشان معتقدند که جهان به سمت فرج بعد از سختی‌ها حرکت می‌کند و روزی شاهد استقرار عدالت مطلق خواهیم بود. یکی از سنت‌های الهی که ایشان مطرح می‌کنند، نتیجه‌بخش بودن تلاش است. خداوند سنتی قرار داده که هرگاه انسان برای هدفی تلاش کند، به نتیجه خواهد رسید.
سنت بقای راه صالحان و مخلصان نیز یکی از سنت‌های الهی است که به ما نشان می‌دهد آینده معین و قطعی در انتظار ماست. این امر امکان پیش‌بینی آینده را برای ما فراهم می‌کند، که در بحث امید اهمیت زیادی دارد.
نگاه آخرت‌گرایانه
نکته دیگری که مطرح می‌شود «نگاه آخرت‌گرایانه» است. برخی وقتی از امید صحبت می‌کنند، به فرجام و پایان امور توجه دارند، اما نگاه مقام معظم رهبری تنها فرجام‌شناسانه نیست. ایشان پایه‌ریزی‌هایی فراتر از این نگاه دارند. نسبت امید با آخرت‌اندیشی چیست؟ وقتی زندگی خود را بر مبنای یک زندگی جاودانه و ابدی ترسیم می‌کنیم، این امر به ما امید می‌دهد. همچنین، اینکه نفس انسان زوال‌ناپذیر است و عمل انسان باقی می‌ماند، این جهان را جزئی از آخرت می‌دانیم و آبادانی زمین را با هدف خیر و صلاح بشریت به عنوان عملی اخروی در نظر می‌گیریم. به این ترتیب، آخرت به عنوان باطن این دنیا دیده می‌شود. نظام جزا در آخرت و روز پاداش نیز یکی از این عوامل است که امید را در مؤمنان تقویت می‌کند.
در نهایت، امید به تنهایی یک حرکت و جوشش در وجود انسان ایجاد می‌کند، اما این حرکت همراه با عقلانیت است. یعنی هر حرکتی بر اساس منطق و محاسبات علمی و عقلانی انجام می‌شود.
پیوند امید و عقلانیت اندیشه مقام معظم رهبری
در اندیشه رهبر معظم انقلاب، امید و عقلانیت دو عنصر مکمل و جدانشدنی هستند. ایشان در سخنرانی‌های متعدد، از جمله در مراسم رحلت امام خمینی (ره) به نرم‌افزار معنوی امام که شامل ایمان و امید است، اشاره کرده‌اند. در این دیدگاه، امید و ایمان نه تنها ناسازگار نیستند، بلکه رابطه‌ای متقابل دارند. ایمان به عنوان یک نیروی درونی می‌تواند منبعی از امید باشد، و امید ناشی از ایمان به وعده‌های الهی، انسان را به فعالیت و پایداری در مسیر حق تشویق می‌کند.
رهبر انقلاب تأکید دارند که ایمان به وعده‌های الهی باعث می‌شود انسان بتواند سختی‌های مسیر حق را تحمل کند، چرا که می‌داند حق همواره پیروز است، هرچند موانعی وجود داشته باشد. متفکرین غربی، در برخی دیدگاه‌های خود، ایمان و امید را از یکدیگر جدا می‌دانند و معتقدند که ایمان از مقوله ضرورت و امید از مقوله امکان است، و این دو را ناسازگار می‌دانند. در حالی که در تفکر اسلامی و به‌ویژه در دیدگاه رهبر معظم انقلاب، ایمان و امید همساز و تقویت‌کننده یکدیگر هستند.
ایمان در اندیشه ایشان، کارکردهایی دارد که افراد بدون ایمان نمی‌توانند به آن دست یابند. از جمله این کارکردها می‌توان به تحمل حق، ایجاد حرکت، و استمرار در مسیر اشاره کرد. کسی که اهل ایمان نیست، توان تحمل حقیقت و مقاومت در برابر مشکلات را ندارد. این ایمان همچنین باعث می‌شود فرد به مبارزه در راه حق و تحقق اهداف اسلامی ایمان داشته باشد، که این خود به ایجاد امید و انگیزه بیشتر در مسیر مبارزه کمک می‌کند.
ایشان به «نتیجه‌بخشی تلاش و استجابت دعا» به عنوان سنت‌های الهی اشاره می‌کنند که امید به دستیابی به اهداف را در فرد تقویت می‌کند. یکی از مباحث مهم در این زمینه، سلامت روانی ناشی از امید است. رهبر انقلاب معتقدند که امید باعث ایجاد وحدت و یکپارچگی در روان فرد و دوری از تشویش‌ها و اضطراب‌های وجودی می‌شود. این وحدت در سایه توحید و ایمان به خداوند شکل می‌گیرد.
نقش امید در همسازی و بازسازی اجتماعی
یکی دیگر از ابعاد امید در اندیشه ایشان «نقش امید در همسازی و بازسازی اجتماعی» است. جامعه‌ای که امید دارد، می‌تواند خودسازی کند و به بازتولید و پیشرفت بپردازد. اما جامعه‌ای که ناامید است، از قدرت بازسازی خود بازمی‌ماند و نمی‌تواند در مسیر تکامل و تعالی گام بردارد.
از دیگر نکات مورد توجه ایشان، «اصل واقع‌بینی و آرمان‌گرایی» است. امید در دیدگاه ایشان، بر اساس واقعیت و نه بر پایه خیال‌پردازی است. ایشان تأکید می‌کنند که اهدافی که برای آینده ترسیم می‌شوند، قابل‌تحقق و در دسترس هستند. این نگاه برخلاف برخی مکاتب غربی است که آینده را در تضاد با حال می‌دانند. در حالی که در اندیشه رهبر معظم انقلاب، آینده مکمل حال است و بر اساس یک زوجیت تکاملی شکل می‌گیرد.
ایشان همچنین به «کارکردهای امید در تغییر و تحول» در سطوح فردی، اجتماعی، و جهانی اشاره می‌کنند. امید می‌تواند باعث تقویت روحیه، افزایش اعتماد به نفس، و ایجاد تعهد عمیق‌تری نسبت به اهداف دشوار شود. افراد امیدوار می‌توانند پس از مواجهه با شکست‌ها، سریع‌تر بهبود یابند و دوباره در مسیر خود قرار گیرند. امید همچنین نقش مهمی در ایجاد نشاط و اقتدار اجتماعی دارد، که باعث می‌شود افراد به نقش‌آفرینی و انجام اصلاحات اجتماعی تشویق شوند و نگرش‌های منفی را کنار بگذارند.
در نهایت، رهبر معظم انقلاب تأکید دارند که امید یک نیروی تغییر و تحول است که در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی تأثیرگذار است. امید به آینده‌ای بهتر، باعث می‌شود افراد و جوامع به سوی پیشرفت و تعالی حرکت کنند و در برابر ظلم و ستم تسلیم نشوند.