آیا جنگ‌های آبی، به آسیا می‌رسند؟
از دست دادن آب ناشی از تغییرات آب و هوایی در فلات تبت امنیت آب را از آسیای مرکزی تا جنوب شرقی آسیا به چالش می‌کشد.
فرارو - نتیجه مطالعه‌ای که اخیرا توسط تیمی از دانشمندان دانشگاه تگزاس در آستین، دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا و دانشگاه تسینگ هوا در مجله تغییرات اقلیمی منتشر شده نشان می‌دهد که انتظار می‌رود ذخایر آب زمینی (TWS) در فلات چینگ‌های - تبت در چین تا سال 2060 میلادی کاهش قابل توجهی داشته باشد. این مطالعه هفت سیستم حوضه رودخانه آمودریا، سند، گنگ - براهماپوترا، سالوین - مکونگ، یانگ تسه و زرد را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و نشان داده که فلات چینگ‌های - تبت که اغلب به عنوان "برج آب" یا "بام جهان آسیا" شناخته می‌شود به دلیل تغییرات آب و هوایی در معرض تهدید قرار دارد.
به گزارش فرارو به نقل از دیپلمات، از آنجایی که ذوب یخچال‌های طبیعی فلات چینگ‌های و چشمه‌های کوهستانی منبع قابل توجهی از آب جاری از چین به بسیاری از کشور‌های پایین دست آسیا را فراهم می‌کند نتیجه این مطالعه نشان می‌دهد که تاثیرات تغییرات آب و هوایی ناامنی آبی در آسیا را تشدید می‌کند.
در حالی که چالش‌های آبی در آسیا تا حدی به دلیل مدیریت ضعیف آب است. با این وجود، به دلیل مواجهه با فشار‌های دیگر بدتر می‌شود از جمله این فشار‌ها می‌توان به عواملی، چون رشد سریع جمعیت، شهرنشینی، تقاضای فزاینده آب، اختلافات بالا دست - پایین دست و تنش‌های ژئوپولیتیکی بر سر منابع آب اشاره کرد.
برای جلوگیری از نگرانی‌های بیش‌تر در مورد ناامنی آب و ترس از "جنگ آب" یا بحران آبی دولت‌های آسیایی باید با بهبود مدیریت منابع آب رویکرد خود را در قبال امنیت آب مورد بازنگری قرار دهند.
تغییر اقلیم
در دهه‌های اخیر، تغییرات آب و هوایی باعث کاهش شدید ذخایر آب زمینی (آب‌های سطحی و زیر سطحی) شده است که در تعیین میزان دسترسی به آب ضروری هستند. ذخیره آب تحت تاثیر تأثیرات تغییرات آب و هوایی (مانند رویداد‌های شدید آب و هوایی ناشی از تغییرات آب و هوایی) است و با افزایش سطح جهانی آب در ارتباط می‌باشد.
به نوشته نویسندگان مقاله منتشر شده در نشریه نیچر، حجم ذخایر آب زمینی از دست رفته سالانه 15.8 گیگاتن در برخی از بخش‌های فلات تبت (خانه هیمالیا بلندترین رشته کوه جهان) بوده است. این منطقه با ویژگی هایی، چون ارتفاع زیاد، فرآیند‌های پیرامون یخچالی و آب و هوای خشک و سرد قاره‌ای مشخص می‌شود. بر اساس این اطلاعات، نویسندگان مقاله پیش بینی می‌کنند که تحت سناریوی انتشار کربن به میزان متوسط تا سال 2050 میلادی فلات چینگ‌های - تبت ممکن است تقریبا 230 گیگاتن ذخایر آب زمینی را از دست بدهد.
در حالی که کل تقاضای آب در پایین دست برخی از حوضه‌های رودخانه (گنگ - براهماپوترا، سالوین - مکونگ و یانگ تسه) را می‌توان با استفاده از عوامل دیگر برآورده کرد این مورد برای حوضه‌های رودخانه آمودریا و سِند صادق نیست. این تحقیق نشان داد که حوضه آمودریا که از کوه‌های پامیر سرچشمه می‌گیرد و آب افغانستان و آسیای مرکزی را تامین می‌کند شاهد کاهش 119 درصدی ظرفیت تامین آب خواهد بود. به طور مشابه، حوضه سند که از فلات چینگ‌های - تبت سرچشمه می‌گیرد و آب شمال هند و پاکستان را تامین می‌کند پیش بینی می‌شود که با کاهش 79 درصدی ظرفیت تامین آب مواجه خواهد شد. این مقاله به نتایج پژوهش‌های رو به رشدی اشاره می‌کند که بر نگرانی‌های جهانی مرتبط با ناامنی آبی به ویژه در آسیا تاکید می‌کند. تقاضای جهانی برای آب شیرین در حال افزایش است در حالی که عرضه نامشخص‌تر می‌شود. در حال حاضر، برآورد‌ها حاکی از آن است که از هر سه نفر در سراسر جهان، یک نفر یعنی بیش از یک میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند. علاوه بر این، 2.2 میلیارد نفر در سراسر جهان از خدمات مدیریت ایمن آب آشامیدنی برخوردار نیستند.
طبق گزارش سازمان ملل، نیمی از کشور‌های جهان تا سال 2025 میلادی با کمبود آب یا استرس مواجه خواهند شد. تا آن زمان، نزدیک به 1.8 میلیارد نفر در مناطقی با کمبود مطلق آب زندگی خواهند کرد در حالی که دو سوم جمعیت جهان ممکن است با شرایط تنش آبی مواجه شوند. علاوه بر این، تا سال 2050 میلادی 75 درصد از جمعیت جهان ممکن است تحت تاثیر کمبود آب قرار بگیرند. برای مثال، سازمان ملل تخمین می‌زند که بین 4.8 تا 5.7 میلیارد نفر تا سال 2050 میلادی دست کم یک ماه در سال در مناطقی با کمبود آب زندگی خواهند کرد.
چالش‌های مربوط به آب به طور خاص در آسیا شدید است. در حالی که آسیا بیش از 50 درصد از جمعیت جهان را در خود جای داده به غیر از قطب جنوب، نسبت به سایر قاره‌ها آب شیرین کمتری (3920 متر مکعب برای هر نفر در سال) دارد.
در مورد فلات چینگ‌های - تبت، این منطقه دارای منابع آبی فراوان با نرخ بهره برداری پایین است. به عنوان سرچشمه 10 سیستم رودخانه‌ای بزرگ که حوضه رودخانه‌ها را در آسیا پر می‌کند بیش از 1.35 میلیارد نفر یعنی در حدود 20 درصد از جمعیت جهان به رودخانه‌هایی وابسته هستند که از فلات چینگ‌های - تبت چین سرچشمه می‌گیرند. با این وجود، فلات چینگ‌های - تبت به طور قابل توجهی تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی قرار گرفته است. این شامل افزایش دمای سالانه هوا به میزان 0.32 درجه سانتی گراد در هر دهه در فاصله سال‌های 1961 تا 2017 میلادی و کاهش قابل توجه آب‌های زیرزمینی است. با توجه به کاهش قابل توجه اندازه یخچال‌های طبیعی منطقه این وضعیت کاهش ذخایر آب زمینی را حتی نگران کننده‌تر می‌سازد.
در عین حال، آسیا با چالش‌های قابل توجهی از فشار‌های اضافی مواجه است. نزدیک به دو سوم رشد جمعیت جهان در آسیا رخ می‌دهد: پیش بینی می‌شود جمعیت این قاره تا سال 2050 به 5.26 میلیارد نفر افزایش یابد. در حالی که جمعیت روستایی در آسیا از هم اکنون تا سال 2025 میلادی تقریبا یکسان خواهد بود جمعیت شهری 60 درصد افزایش یابد. با توجه به چنین نرخ سریع رشد جمعیت و شهرنشینی‌ای همراه با تقاضای آب این امر ناگزیر فشار بیشتری را بر منابع آبی آسیا وارد می‌کند.
ژئوپولیتیک آب
چین که به عنوان "ابر قدرت بالادست" بسیاری از طولانی‌ترین و مهم‌ترین رودخانه‌های آسیا و هژمون آبی منطقه‌ای محسوب می‌شود سیاست مستقلی برای رودخانه‌های فرامرزی ندارد و همین موضوع مسائل امنیتی مرتبط با آب را پیچیده‌تر می‌سازد. در عوض، مدیریت منابع آب فراملی تحت چارچوب بسیار گسترده‌تر روابط خارجی با بسیاری از کشور‌های مختلف پایین دستی قرار می‌گیرد.
با توجه به بی اعتمادی چین به چارچوب‌های چند جانبه برای حل و فصل اختلافات بین المللی، پکن قرارداد تقسیم آبی با همسایگان خود یا یک معاهده بین المللی آب برون مرزی را امضا نکرده است که همین موضوع باعث نگرانی در منطقه پایین دستی نسبت به احتمال درگیری بر سر دسترسی و کنترل آب مشترک شده است.
آن چه موضوع را پیچیده‌تر می‌سازد تمرکز اصلی چین نسبت به چالش‌های آب از طریق رویکرد مهندسی است همان طور که با ساخت زیرساخت‌های آبی بزرگ مانند سد‌های برق آبی این موضوع را نشان داده است. سد‌های برق آبی با تاثیرگذاری بر جریان رودخانه به منطقه پایین دست می‌توانند تاثیر زیادی بر تأمین آب داشته باشند. چین به عنوان بخشی از طرح کمربند و جاده سد‌های زیادی بر روی رودخانه‌های فراملی بزرگ هم در قلمرو چین و هم در پایین دست احداث کرده است.
با این وجود، فعالیت‌های سدسازی چین در سرچشمه‌های بالای رودخانه‌های فرامرزی مختلف از جمله رودخانه‌های بزرگ بین المللی مانند برهماپوترا، مکونگ و سالوین نگرانی‌های قابل توجهی همراه با آسیب‌های اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در منطقه پایین دست ایجاد کرده است. این رویکرد فشار بیش تری را بر منطقه‌ای وارد می‌کند که در حال حاضر تحت تنش آبی قرار دارد.
برای مثال، مرکز استیمسون در گزارشی در سال 2020 میلادی مدیریت سد چین در حوضه بالایی مکونگ را به تغییرات قابل توجهی در سطح آب در پایین دست مرتبط ساخت. بر اساس این گزارش، سد‌های برق آبی به حدی آب را در خود نگه داشتند که از افزایش سالانه موسمی سطح رودخانه در چیانگ سائن در تایلند در سال 2019 میلادی جلوگیری کردند. این وضعیت برای نخستین بار از زمان ثبت رکورد‌های در تاریخ معاصر رخ داده بود.
بنابراین، افزایش سد‌های برق آبی تنش بین چین و کشور‌های مختلف پایین دستی را افزایش داده است. منطقه پایین دست به طور فزاینده‌ای نگران تهدید بالقوه چین است که از سد‌های برق آبی استفاده می‌کند تا همسایگان خود را بدون تامین آب کافی رها کند یا در صورت اختلاف یا درگیری "بستن شیر آب" به پایین دست را به عنوان یک گزینه انتخاب کند. در پاسخ به چنین نگرانی‌های فزاینده و تهدید آشکاری از سوی ابر سد 60 گیگاواتی چین، هندوستان اعلام کرده که در حال بررسی ساخت سد برق آبی 10 گیگاواتی خود در یک ایالت دورافتاده شرقی است.
در عین حال، پیشنهاد‌های مختلف پروژه‌های بین حوضه‌ای باعث به صدا درآمدن زنگ خطر در منطقه پایین دست شده است. یکی از پیشنهادات، پروژه‌ای با هدف منحرف کردن سالانه 60 میلیارد متر مکعب از رودخانه‌های اصلی فلات چینگ‌های - تبت از نظر زیست محیطی به سین کیانگ و سایر بخش‌های شمال غربی چین است. این پروژه در صورت اجرایی شدن سه رودخانه فراملی (مکونگ، سالوین و برهماپوترا) را تحت تاثیر قرار خواهد داد. پژوهشگران چینی معتقدند که که منابع آبی از فلات چینگ‌های - تبت علیرغم کاهش مقدار از دهه 1960 میلادی به این سو ممکن است مشوقی برای توسعه منطقه‌ای شمال غربی چین باشند.
برای منطقه پایین دست، به ویژه هند و ویتنام پیشنهاد پروژه نگرانی‌های بیشتری را در مورد کمبود آب و رقابت بالقوه رو به رشد بین منطقه پایین دست برای دسترسی و کنترل منابع آب ایجاد کرده است.
آیا "جنگ آب" در دستور کار است؟
گمانه زنی‌های زیادی در مورد احتمال جنگ‌های آبی وجود دارد که تا حدی توسط رسانه‌ها و مطبوعات مطرح می‌شوند. سیاستمداران مختلف و مقام‌های بلندپایه سازمان‌های بین‌المللی پیشرو از جمله "کوفی عنان"، "بان کی مون" و "پطرس غالی" دبیران کل اسبق سازمان ملل متحد درباره ارتباط میان آب و درگیری اظهاراتی را در مورد شبح قریب الوقوع جنگ‌های آبی در طول سالیان گذشته مطرح کرده‌اند.
اندیشکده‌ها و سازمان‌های غیر انتفاعی نیز خطرات مرتبط با بحران‌های آبی مانند بی ثباتی سیاسی و اجتماعی - اقتصادی به ویژه در مورد حوضه‌های آب فرامرزی را شناسایی کرده‌اند. در سال 2015 میلادی دهمین گزارش ریسک جهانی از مجمع جهانی اقتصاد (WEF) بحران آب را در رتبه اول در میان خطرات جهانی قرار داد.
به تازگی یک گزارش طبقه بندی نشده از شورای اطلاعات ملی ایالات متحده (NIC) در ژوئیه 2020 میلادی به بررسی امنیت جهانی آب در 30 سال آینده پرداخت. در آن گزارش خاطر نشان شده بود که بدون آب کافی کشور‌ها در سلامت اجتماعی - اقتصادی، سیاسی و عمومی و همچنین تولید ناخالص داخلی با روندی نزولی مواجه خواهند شد که با تاثیرات تغییرات آب و هوایی بدتر می‌شود. در آن گزارش هم چنین پیش بینی شده بود که "همکاری برای مدیریت منابع آب در حال تغییر احتمالا در داخل و بین دولت ها" در آسیا و خاورمیانه دشوارتر می‌شود.
علیرغم آن که این وضعیت ممکن است بسیار نگران کننده به نظر برسد روایت "جنگ‌های آب" نیز رد شده است. چهره‌های مختلف دانشگاهی اشاره کرده اند که دسترسی به آب معمولا دلیل اصلی جنگ نیست. سایر دانشگاهیان اشاره کرده اند که نزاع بر سر آب می‌تواند در انواع مختلف از نظر شدت و مقیاس در کنار اشکال مختلف همکاری وجود داشته باشد.
در چنین شرایطی، کشور‌ها باید در رویکرد‌های خود برای امنیت آب تجدید نظر کنند تا نیاز به افزایش آب را برآورده سازند و از نگرانی‌های بیش‌تر در مورد بحران‌های آبی اجتناب ورزند. به طور خاص، دولت‌ها باید بدانند که بهبود شیوه‌های مدیریت آب نه تنها برای کاهش تقاضای آب بلکه برای بهبود کیفیت آب ضروری است. اگرچه مناطق پایین دست ممکن است ترجیح دهند که پروژه‌های مهندسی هیدرولیک را اجرا کنند، اما باید استفاده بیش‌تر از منابع تامین آب جایگزین (مانند فاضلاب تصفیه شده و نمک زدایی) را برای مصارف غیر آشامیدنی و آشامیدنی نیز در نظر بگیرند. هم چنین، آنان ممکن است اجرای شیوه‌های مدیریت تقاضای آب (مانند کنتور‌های هوشمند و سایر فناوری ها) و بهبود دسترسی به منابع مالی همراه با اجرای راه حل‌های مبتنی بر طبیعت را در نظر بگیرند.
چالش‌های مربوط به آب در آسیا در دهه‌های آینده افزایش خواهد یافت. همان گونه که نتیجه مطالعه‌ای تازه در نشریه نیچر نشان می‌دهد انتظار می‌رود ذخایر آب زمینی به روند کاهشی خود ادامه دهند به ویژه برای حوضه رودخانه آمودریا و سند که دومی (سند) از فلات چینگ‌های - تبت آغاز می‌شود. چالش‌های ناشی از ناامنی آبی و مدیریت ضعیف آب در آسیا نیز به دلیل تاثیرات تغییرات آب و هوایی بدتر خواهد شد. برای منطقه پایین دست این چالش دیگری به نگرانی‌های موجود در مورد مدیریت آب و در دسترس بودن آب اضافه می‌کند که با دستور کار سد سازی چین بدتر شده است.
در حالی که روایت "جنگ‌های آب" ممکن است فاقد شواهد تاریخی باشد غیرقابل انکار است که نگرانی‌های مرتبط با رشد سریع جمعیت و شهرنشینی همراه با تقاضای رو به رشد برای آب مدیریت ضعیف آب در کشور‌ها را بیش‌تر به چالش می‌کشد. تاثیرات تغییرات آب و هوایی این نگرانی‌های مهم را تشدید خواهد کرد و در چنین شرایطی، نمی‌توان "جنگ آب" یا "بحران آب" را رد کرد و گزینه‌ای نامحتمل در نظر گرفت. برای جلوگیری از چالش‌های اضافی آب و تضمین امنیت آبی کشور‌ها باید مدیریت آب را در کنار اجرای روش‌های مدیریت تقاضای آب بهبود بخشند.
از میان اخبار