آیا «سرطان» در ایران در حال گسترش است؟

به گزارش مشرق، سرطان بیماری است که از تکثیر غیر طبیعی سلول‌های بدن شروع می‌شود. بدن انسان از میلیون‌ها سلولی ساخته شده است که با یکدیگر گروه بندی شده تا بافت ها و اندام‌های مختلف را بسازند.

ژن‌های داخل هر سلول به آن دستورهای لازم را صادر می‌کنند. گاهی اوقات این دستورات در یک سلول مبهم و مغشوش بوده و سلول رفتار غیر طبیعی دارد و پس از مدتی گروهی از سلول‌های غیر طبیعی می‌توانند در خون یا سیستم ایمنی گردش کرده یا تبدیل به توده یا تومور بدخیم یا سرطان شوند.

در واقع سلول‌های بدن در طی یک روند تنظیم یافته از بین می روند و سلول های جدید جای آنها را می‌گیرند، اما گاهی اوقات این روند طبیعی از تنظیم خارج شده و سلول‌های فرسوده از بین نمی روند و تشکیل توده‌ای را می‌کنند که می‌توانند تبدیل به تومور بدخیم یا سرطان شوند. تاکنون بیش از 200 نوع سرطان شناسایی شده است.

برای آشنایی با این بیماری و برنامه های وزارت بهداشت در پیشگیری و درمان بیماری سرطان در کشور با علی قنبری مطلق، رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت به گفت‌وگو نشستیم.

وی در این گفت‌وگو به علل ایجاد بیماری سرطان، مرگ سالانه 50 هزار ایرانی بر اثر ابتلا به سرطان، ابتلای سالانه 110 هزار نفر به سرطان در ایران، اجرای برنامه ملی مدیریت سرطان در وزارت بهداشت، دو سرطان معده و پستان در مردان و زنان به عنوان شایع‌ترین نوع سرطانها در ایران و راه‌های پیشگیری از ابتلا به این بیماری اشاره کرد.

بیماری سرطان به چه معناست؟

قنبری مطلق: به طور کلی بیشتر سلول‌های بدن بعد از یک دوره مشخص از سیکل زندگی خود از بین می‌رود و با سلول‌های جدیدی جایگزین می‌شود. در اثر عوامل محیطی و ارثی تغییراتی در ژن‌ها ایجاد می‌شود که ژن‌هایی که مسؤول مرگ خود به خودی ژن‌ها هستند آسیب دیده و در نتیجه سلول که منشأ سرطان است، به شکل از هم گسیخته‌ای به رشد خود ادامه می‌دهد و از بین نمی‌رود؛ بنابراین سرطان یعنی رشد مهارت نشده سلول‌ها ناشی از آسیب به مرگ خود به خودی سلول‌های طبیعی است.

 دلیل بروز سرطان چیست و چه عواملی در بدن باعث ایجاد سلول‌های سرطانی می‌شود؟

قنبری مطلق: در بدن به طور طبیعی ژن‌هایی هستند که ژن‌های محافظ‌کننده در برابر سرطان بوده که به آنها ژن‌های مهارکننده سرطان می‌گویند؛ ضمن اینکه یکسری ژن‌هایی به نام ژن‌های ایجاد کننده سرطان نیز در بدن وجود دارد.

در بدن محیط سلولی‌در معرض آسیب‌های مختلف است؛ این آسیب‌ها می‌تواند برای نمونه به خاطر غذای نامناسب و وجود رادیکال‌های آزاد در غذاهایی مانند غذاهای سرخ‌کردنی یا برخی مواد غذایی که رادیکال‌ها وجود دارند باشد؛ در نتیجه به محیط سالم سلول آسیب می‌رساند و وقتی این محیط آسیب می‌بیند، ژن‌های ایجاد کننده سرطان فعال و ژن‌های مهارکننده آن به خوبی عمل نمی‌کنند و سلول مستعد سرطان می‌شود.

ابتلا به سرطان در کودکان و بزرگسالان چه تفاوتی با هم دارد؟

قنبری مطلق: به طور کلی راهی که در نهایت سبب بروز سرطان می‌شود مشترک بوده اما عوامل ایجادکننده متفاوت است. سلول‌های بدن به طور طبیعی در معرض آسیب‌های محیطی هستند. علت اینکه سلول‌ها در سن پایین‌تر دچار سرطان می‌شوند، این است که آن ژن‌هایی که باعث ایجاد سرطان شده در بدن فرد فعال‌تر است؛ در نتیجه این ژن‌ها در سنین پایین‌تری ایجاد سرطان می‌کند.

اگر عملکرد سیستم دفاعی بدن مناسب باشد تا سنی که این عملکرد مناسب است فرد دچار سرطان نمی‌شود اما وقتی زمینه ژنتیکی فرد را مستعد کند، این فرد زودتر مبتلا به سرطان می‌شود؛ بنابراین زمینه‌ها مشترک است اما عوامل ارثی در ایجاد سرطان در کودکان بیشتر نقش دارد.

 ژنتیک به چه میزان در بروز سرطان نقش دارد؟

قنبری مطلق: حدود 25 تا 30 درصد سرطان‌ها نسبت خانوادگی مثبت دارند اما حدود 5 درصد سرطان‌ها در اثر ژن‌های مشخصی ایجاد می‌شوند که این ژن‌ها، ژن‌های سرطانزا هستند؛ به طور کلی حدود 25 تا 30 درصد سرطان‌ها نسبت خانوادگی دارند و 5 درصد آنها نیز ارتباط ژنتیکی در آنها بسیار برجسته است که به این سرطان‌ها ارثی می‌گویند.

 میزان شیوع سرطان در زنان و مردان در ایران چقدر است؟

قنبری مطلق: به طور کلی بروز سرطان در مردان کمی بیشتر از زنان است و در ایران نیز تقریبا به همین صورت است و تفاوت موجود به خاطر ساختار ژنتیکی و هورمونی متفاوت در دو جنس است؛ ضمن اینکه اندام‌هایی که در زنان و مردان به سرطان مبتلا می‌شوند، متفاوت است.

 تعداد بیماران و مرگ و میر ناشی از ابتلا به سرطان در ایران چقدر است؟

قنبری مطلق: تقریبا سالیانه بیش از 110 هزار مورد سرطان داریم و از هر صد هزار نفر، بیش از 140 نفر دچار سرطان می‌شوند؛ ضمن اینکه سالیانه 50 هزار نفر در ایران بر اثر سرطان فوت می‌کنند.

در مردان سرطان معده و در زنان سرطان سینه شایع‌ترین نوع سرطان در ایران است

میزان بروز سرطان در ایران اگر بر اساس صد هزار نفر محاسبه کنیم، کمتر از متوسط جهانی است اما نکته مهم این است که در دو دهه آینده تعداد موارد ابتلا به سرطان در ایران بیش از دو برابر خواهد شد؛ یعنی 115 درصد افزایش در تعداد مبتلایان به سرطان خواهیم داشت؛ این در حالی است که در جهان متوسط 63 درصد در تعداد موارد ابتلا به سرطان داریم.

 شایع‌ترین نوع سرطان در ایران چیست؟

قنبری مطلق: در مردان سرطان معده و در زنان سرطان پستان شایع‌ترین نوع سرطان است.

برنامه‌های وزارت بهداشت در پیشگیری و درمان سرطان چیست؟

قنبری مطلق: به طور کلی هر کشوری برای اینکه مواجهه درستی با بیماری سرطان داشته باشد باید برنامه‌ای را تنظیم کند و در این برنامه اولویت‌های کنترل بیماری سرطان مشخص باشد. هدف این برنامه در نهایت این است که بروز سرطان و مرگ و میر ناشی از آن کاهش یافته و بیماران آنها نیز کیفیت زندگی مناسبی داشته باشند که نام این برنامه، «برنامه ملی مدیریت سرطان» است که در وزارت بهداشت تدوین شده و اهداف و برنامه‌های ما تا سال 1404 تعیین شده است.

«برنامه ملی مدیریت سرطان» در وزارت بهداشت تدوین و اهداف و برنامه‌های ما تا سال 1404 تعیین شده است

این برنامه 4 جزء اصلی شامل پیشگیری، تشخیص زودهنگام، تشخیص و درمان، مراقبت حمایتی و تسکینی دارد؛ ضمن اینکه 7 فرایند پشتیبان در این برنامه قرار دارد که از جمله آن مدیریت نظام اطلاعات و ثبت سرطان است. مدیریت منابع مالی، نقش سازمان‌های مردم نهاد و خیریه و توسعه شبکه ارائه خدمات از جمله موارد دیگر اجرای این برنامه است.

 سالیانه بیش از 110 هزار مورد سرطان داریم و از هر صد هزار نفر، بیش از 140 نفر دچار سرطان می‌شوند؛ ضمن اینکه سالیانه 50 هزار نفر در ایران بر اثر سرطان فوت می‌کنند.

مهمترین اقدام در این زمینه اطلاع‌رسانی عمومی است؛ بسته اطلاع‌رسانی تهیه شده و در سطح نظام بهداشتی کشور توسط بهورز و ماما به مردم آموزش داده می‌شود؛ ضمن اینکه پویش‌های مختلفی برگزار می‌کنیم که هفته ملی سرطان که اکنون در آن قرار داریم یکی از این برنامه‌ها است.

در حوزه تشخیص زودهنگام نیز سازمان بهداشت جهانی سه نوع سرطان را توصیه کرده تا اقدامات پیشگیری از آن در اولویت قرار گیرد که شامل سرطان «سینه»، «روده بزرگ» و «دهانه رحم» است. ابتدا برنامه‌های آزمایشی در پنج سال گذشته انجام داده‌ایم و در ادامه، این برنامه‌ها در حال توسعه در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور است. اقدامات دیگری از جمله کاهش چربی اشباع در روغن‌ها، کاهش میزان نمک در غذاهای کنسروی، کاهش مصرف نمک در نان‌ها انجام شده است.

طبق این برنامه در خصوص سرطان سینه زنان 30 تا 69 سال در سطح مراکز بهداشت توسط ماماها مورد معاینه قرار می‌گیرند؛ ضمن اینکه مردان و زنان 50 تا 69 سال نیز برای آگاهی از بروز سرطان روده بزرگ مورد آزمایش قرار می‌گیرند که این آزمایش توسط تست خون مخفی در مدفوع مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در دو دهه آینده تعداد موارد ابتلا به سرطان در ایران بیش از دو برابر خواهد شد

در خصوص سرطان دهانه رحم تست جدید و پیشرفته HPV را جایگزین تست پاپ‌اسمیر کرده‌ایم؛ ضمن اینکه تست خون مخفی در مدفوع نیز تست جدیدی است که در کشور تولید می‌شود.

*طراحی 137 مرکز تشخیص زودهنگام سرطان در کشور

به جز شبکه‌های بهداشت در سطح کشور، در سطح 2 نیز 137 مرکز تشخیص زودهنگام سرطان در کل کشور طراحی کردیم که 75 مرکز سال گذشته افتتاح شدند تا این مراکز ماموگرافی، سونوگرافی و مراحل تشخیصی را انجام دهند.

بهترین اقدامات در این حوزه تدوین پروتکل و استاندارد برای 12 داروی پرهزینه سرطان همچنین 5 سرطان شایع بوده که تدوین شده است و توسط سازمان‌های بیمه‌گر آن را مورد استفاده قرار می‌گیرد. اهمیت تدوین این استانداردها، استاندارد کردن درمان است؛ به طوری که بیماران حداکثر منفعت را از درمان‌های جدید کسب کرده و کمترین آسیب را ببینند؛ ضمن اینکه میزان هزینه‌های درمان کاهش پیدا می‌کند.

یکی از اقدامات مهم تجهیز مراکز سرطان کشور به دستگاه‌های جدید شتاب‌دهنده و رادیوتراپی بوده که برخی از این دستگاه‌ها خریداری شده و در حال نصب است. این دستگاه‌ها، دستگاه‌های پیشرفته هستند و کمک می‌کنند تا درمان سرطان به شکل مناسب‌تری انجام شود.

 چه اقداماتی در کاهش هزینه درمان بیماری سرطان انجام داده‌اید؟

قنبری مطلق: ما به انحای مختلف حمایت از بیماران سرطان را در بخش‌های دولتی انجام می‌دهیم؛ اول اینکه خدمت رادیوتراپی و شیمی درمانی با کمک وزارت بهداشت و سازمان‌های بیمه‌گر در مراکز دولتی رایگان است.

هزینه داروهای شیمی‌درمانی بسیار بالاست و وزارت بهداشت در این خصوص چه اقداماتی انجام داده است؟

قنبری مطلق: به طور متوسط حدود 85 درصد هزینه‌های داروهای شیمی درمانی را وزارت بهداشت و سازمان‌های بیمه‌گر تحت پوشش قرار می‌دهند و برای بقیه هزینه‌های دیگر مانند انجام خدمات تشخیصی یا هزینه‌های دیگر دارویی نیز بسته‌های حمایتی از این بیماران داریم و میزان هزینه این درمان‌ها را به نزدیک صفر یا نزدیک 10 درصد کاهش می‌دهد.

چه توصیه‌هایی می‌کنید تا مردم بتوانند از ابتلا به سرطان جلوگیری کنند؟

قنبری مطلق: نکته مهمی که در این خصوص وجود دارد این است که بیان می‌کنند که چرا تعداد بیماران سرطانی زیاد می‌شود که باید گفت هر چقدر سن افزایش یابد، میزان مقاومت بدن و سیستم ایمنی کاهش می‌یابد و احتمال بروز سرطان بالا می‌رود؛ در نتیجه در جوامعی که میزان امید زندگی در آنها زیاد شده و نسبت جمعیت سالمندی زیاد می‌شود، احتمال بروز سرطان نیز افزایش پیدا می‌کند و این دلیل افزایش سرطان در کشورهایی مانند ایران است که زمانی جمعیت جوان در آن زیاد بوده و اکنون به سمت سالمندی می‌رویم.

دو دلیل مهم در پیشگیری سرطان بسیار قابل توجه است که کلید واژه سرطان است. چیزی که اهمیت دارد، این است که حدود 40 تا 50 درصد سرطان‌ها قابل پیشگیری است؛ البته وقتی از پیشگیری صحبت می‌کنیم دو راهبرد وجود دارد؛ یکی اصلاح شیوه زندگی مردم و دیگری اصلاح عوامل محیطی است.

اصلاح عوامل محیطی بیشتر حاکمیتی است؛ مانند اصلاح سوخت، کاهش آلودگی هوا و آب؛ اما اصلاح شیوه زندگی در کنترل مردم است. بسیاری از سرطان‌ها با افزایش وزن ارتباط دارد؛ این در حالی است که در ایران بیش از 60 درصد جمعیت بالغ افزایش وزن دارند؛ بنابراین کاهش وزن راهکار مهمی در پیشگیری از ابتلا به سرطان است.

 فعالیت بدنی نقش مهمی در پیشگیری از سرطان دارد؛ این در حالی است که در ایران حدود 35 درصد مردم فعالیت بدنی مناسب دارند که پیشگیری‌کننده از سرطان است؛ ضمن اینکه عامل دیگر در پیشگیری از سرطان مصرف میوه و سبزیجات است.

در ایران بیش از 60 درصد جمعیت بالغ افزایش وزن دارند؛ بنابراین کاهش وزن راهکار مهمی در پیشگیری از ابتلا به سرطان است.

بیش از 80 درصد مردم ایران به اندازه کافی میوه و سبزی مصرف نمی‌کنند؛ در نتیجه این موضوع باعث می‌شود تا افراد بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان قرار گیرند. عامل دیگر مصرف سیگار و الکل است که ترک مصرف آن عامل مهمی در پیشگیری از سرطان است.

افزایش فعالیت بدنی، کاهش غذاهای چرب و فست فودها، کاهش وزن، و عدم مصرف الکل، راهکارهای مهم و در عین حال ساده در کاهش ابتلا به سرطان است.

درباره درمان سرطان و اینکه روش‌های درمانی این بیماری در کشور چقدر با روش های روز دنیا منطبق است، توضیح دهید.

قنبری مطلق: در درمان سرطان پیشرفت‌های زیادی داشته‌ایم و انواع درمان‌های پیشرفته سرطان در ایران انجام می‌شود، اما نکته‌ای که وجود دارد، این است که باید بتوانیم جراحی‌های استاندارد را حداقل در شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها انجام دهیم.

هنوز هم در برخی شهرهای بزرگ گاهی جراحی‌های استاندارد انجام نمی‌شود یا یکی از درمان‌های مهم سرطان استفاده از رادیوتراپی است که ما اکنون علی‌رغم اینکه در شیمی‌درمانی هزینه زیادی کرده‌ایم اما توسعه رادیوتراپی در کشور اتفاق نیفتاده است و خیلی از مراکز استان‌های ما دستگاه شتاب‌دهنده و رادیوتراپی ندارند یا اگر در منطقه‌ای وجود دارد، از دستگاه‌های پیشرفته و روش‌های درمانی پیشرفته استفاده نمی‌کنند؛ البته وزارت بهداشت گام‌هایی در جهت رفع این مشکل برداشته است.