آیین هزاران ساله "یلدای ایرانی" و فلسفه وجودی آن

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، شهرت ایران از حیث تعدد و تنوع جاذبه‌های تاریخی و طبیعی موجود در آن یک حقیقت انکارناپذیر بوده که مورد اذعان تمامی کارشناسان و فعالان حوزه گردشگری در اقصی نقاط جهان است؛ به گونه‌ای که اگر بگوییم ایران از نظر میزان بهره‌مندی از جاذبه‌های گردشگری زبانزد هر خاص و عامی است، سخنی به گزافه نگفته‌ایم.

با این وجود اما تعداد جاذبه‌های فرهنگی و یا به تعبیر دقیق‌تر میراث ناملموس فرهنگی و تاریخی ایران هم اگر از جاذبه‌ها و میراث ملموسش بیشتر نباشد کمتر نیست؛ اما این موضوع در سطح جهان بیشتر مغفول مانده و کمتر شناخته شده است؛ درحالی که به اعتقاد و باور بسیاری از کارشناسان به اتکا و پشتوانه همین موضوع می‌توان در صنعت گردشگری توسعه و تحولی عظیم به وجود آورد.

جشن‌های متنوع باستانی نظیر "آیین نوروز در بهار" و "شب یلدا" در انتهای فصل پاییز دو نمونه از مشهورترین سنن و آداب رسوم ایرانیان کهن در ارتباط با جشن‌های مناسبتی است که علی‌رغم گذشته زمان بسیار همچنان توسط ایرانیان حفظ شده و برگزار می‌شود.

روزهای انتهایی آذرماه همواره در طول سالیان گذشته برای ایرانیان رنگ و بو و جنب و جوشی خاص داشته است که از این نظر می‌توان گفت صرفاً با روزهای انتهایی هر سال و یا اصطلاحاً "شب عید" قابل مقایسه است و علت این را هم باید قرار گرفتن مناسبت مهم نکوداشت "شب یلدا" در آخرین روز ماه آذر و پاییز دانست.

یلدا به عنوان طولانی‌ترین شب سال که پاییز رنگارنگ و غمگین را از دل شب‌های طولانی و سرد و ناامیدکننده عبور داده و به بهار و سرزندگی می‌رساند از مهمترین آیین‌های مناسبتی است که علی‌رغم گذشت سالیان دراز همچنان به صورت پررنگ و با تأکید بر بنیان خانواده و اخلاقیات در عین بومی محوری در اقصی نقاط کشورمان منطبق با سنن و رسوم هر منطقه به رنگارنگی خود پاییز برگزار می‌شود.

فلسفه وجودی تولد شب یلدا و وجه تسمیه آن چیست؟

"شب یلدا" که به عنوان یکی از شب‌های مقدس در ایران باستان مطرح بوده به‌صورت رسمی در گاهشماری ایرانیان باستان از سال 502 پیش از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت. چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است.

یلدا واژه‌ای سریانی به معنای ولادت و میلاد است؛ یعنی ولادت خورشید! رومیان آن را ناتالیس آنویکتوس، یعنی روز تولد مهر شکست‌ناپذیر می‌نامیدند. در برهان قاطع که در سال 1015 قمری نگاشته شده، چنین آمده است: "یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس است و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند".

اگرچه برخی به اشتباه بر این گمانند که مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار می‌شود؛ اما باید دانست که مطابق باورهای کهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یوم شناخته نمی‌شده است. جشن شب یلدا و یا به تعبیری شب چله همچون بسیاری دیگر از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد.

خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب می‌شود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگرباره به سوی شمال شرقی باز می‌گردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است و در حقیقت باید گفت فلسه وجودی و تولد شب یلدا در ایران باستان این اتفاق است.

خوراکی‌ها و آداب و رسوم شب یلدا چه بوده و هریک بیان‌گر چیست؟

به پاس گرامیداشت این رویداد مهم فرازمینی از گذشته آیین‌هایی در این زمان برگزار می‌شده است که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد با هدف تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است.

بدون تردید بنیادی‌ترین و اصلی‌ترین رسم شب یلدا برپا کردن کرسی و نشستن به دور آن است؛ چراکه مطابق آیین کهن ایرانی از دیرباز این "کرسی" بوده که همه را دور خود جمع می‌کرد. جالب است بدانید کرسی در فرهنگ ایرانی هیچ وقت تنها یک وسیله گرم‌کننده به شمار نمی‌رفته، بلکه وسیله‌ای بوده که مؤلفه‌های فرهنگی را پیرامون خود شکل داده است.

حضور کهنسالان و بزرگان خانواده نیز از موارد جدانشدنی شب یلداست؛ که این موضوع نمادی از کهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده است و همچنین خوراکی‌های فراوانی که برای بیداری درازمدت نظیر انار و هندوانه و سنجد در این شب خورده می‌شود همه نشانه‌ای از رنگ سرخ خورشید هستند.

از دیگر آداب و رسوم شب یلدا بریدن هندوانه شب یلدا بوده که معمولاً طبق رسوم بر عهده پسر یا دختر دم‌بخت خانواده بوده است و در این صورت بزرگ خانواده هندوانه را می‌بریدند. همچنین، خانواده‌هایی که زن باردار در خانواده داشتند، وقتی می‌خواستند هندوانه را ببرند سر آن را به اندازه یک کف دست می‌بریدند و به چهار قسمت تقسیم می‌کردند و در آب می‌انداختند. اگر بیشتر تکه‌ها به سمت پوست بیرونی روی آب قرار می‌گرفت معتقد بودند فرزند زن پسر است، اگر بیشتر تکه‌ها به سمت داخل پوست هندوانه بود می‌گفتند که فرزند او دختر است و اگر دو تکه‌ها به رو و دو تکه به زیر می‌افتاد بر این گمان بودند که آن زن دوقلو دارد.

حافظ و تفال به دیوان او نیز از دیگر آداب و رسومی است که از یلدا جداناشدنی است؛ معمولاً در شب یلدا رسم بر این است که صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل که سواد دارد، می‌دهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفعلی به گنجینه حافظ می‌زند و فال خود را با گفتن این جلمات شروع می‌کند: "ای حافظِ شیرازی / تو محرم هر رازی / بر ما نظر اندازی / قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری..."

نحوه برگزاری جشن یلدا در مناطق مختلف ایران متفاوت است

باوجود اینکه مؤلفه‌ها، خوراکی‌ها و آداب و رسوم برگزاری این جشن تقریباً یکسان است، اما نحوه برگزاری آن در مناطق مختلف ایران متفاوت است و در هرمنطقه به شکلی خاص برگزار می‌شود؛ به طوری که تهیه و تدارک برای شب یلدا در برخی نقطه‌های ایران گاه از تابستان آغاز می‌شود.

به عنوان نمونه ساکنان روستای دره‌میانه سفلای شهرستان ملایر یکی دو روز مانده به پایان آذر، همه لباس‌ها، پوشاک، فرش و وسایل خانه را به سرچشمه می‌برند تا برای مراسم شب یلدا بشویند و آماده کنند. سپس لباس‌ها و ظرف ها را پس از شستن در آفتاب می‌گذارند تا خشک شود.

مردم قوچان نیز دو روز مانده به شب چله هرچه قالی، لحاف و مانند آن‌ها را در آب رودخانه می‌انداختند، و شست‌و‌شو می‌دادند با امید به آن که عمو چله در این شب سخت نگیرد و یا مردم اصفهان در گذشته دو شب را به عنوان چله برگزار می‌کردند. آن‌ها پیش از مراسم، همه لباس‌ها و رخت‌های خواب را در حیاط در برابر خورشید پهن می‌کردند تا به عمو چله خوش‌آمد بگویند. حتی ساکنان برخی نقاط ایران از جمله دختران و زنان شهر تکاب، در این شب حنا می‌بندند.

اهالی شهرستان کازرون و روستاهای پیرامون بر این باورند که باید بر اساس توان مالی، مرغ، خروس و گوسفند قربانی کنند. کسی در گذشته در شهرستان بروجرد وضع مناسب مالی داشت گاو یا گوسفند می‌پروراند و برای شب یلدا قربانی کرده، خواهر، دختر، داماد و دیگر اعضای خانواده را فرامی‌خواند و کبابی به آن‌ها می‌داد؛ اگر چنین نمی‌کرد پشت سرش حرف می‌زدند.

شیرازی‌ها در شب یلدا سفره‌ای می‌گسترانند که مانند هفت‌سین است. آنان در این سفره که در میان اتاقی پهن می‌شود آینه و قاب عکس با تمثال حضرت علی (ع) با چند لاله و شمع در کنار آن می‌گذارند و شمع‌ها را روشن می‌کنند. افزون بر آن ظرفی زیبا با مقداری اسپند می‌گذارند و چند زغال افروخته روی اسپند جای می‌دهند تا فضای اتاق خوشبو شود.

در این سفره از میوه‌ها انار، مرکبات، انگور، به ویژه هندوانه، از نوشیدنی‌ها آب سرد، از تنقلاب نخودچی، کشمش، حلوای ارده، قیسی، برگ هلو و شفتالو، آجیل مشکل‌گشا، ارده شیره، خرما، برنجک، انجیر، تخمه شور، آجیل شیرین و شیرینی با چند شاخه گل می‌گذارند. سفره شب یلدا به باور پیشینیان باید هفت رنگ باشد که عبارت است از آجیل، تخمه، هندوانه، انگور، ازگیل، سیب، پرتقال، نارنگی، لیموترش و ترشی.

لرستانی‌ها برای شب یلدا آجیلی فراهم می‌آورند که گندم برشته دارد و آن را گَنِم شیر یعنی گندم شیر می‌نامند. مردم استان خراسان جنوبی، گونه‌ای شیرینی تهیه می‌کنند که به کف مشهور است و روش تهیه آن را کف‌زنی نامیده‌اند. آنان در شب یلدا از این شیرینی به اقوام و همسایگان می‌دهند. گونه‌ای دیگر از شیرینی ویژه این شب "پشت زیک" نام دارد که در بیش‌تر نقاط مازندران از نیشکر یا شکر، کنجد، مغز گردو و نخودچی درست می‌کنند.

کلام آخر و پیام یلدا

اما آنچه که برگزاری مراسم شب یلدا را در سال جاری دلنشین‌تر و مهمتر کرده است، ثبت جهانی و معرفی این میراث گرانبهای تاریخی که ریشه در فرهنگ و هویت اصیل ایرانی دارد، به تمام جهانیان است.

آنچه که فارغ از نحوه و شکل برگزاری این مراسم باستانی و کهن در این روزهای ایران مهم است، توجه به ریشه و فلسفه این مراسم در عین تکثر نحوه برگزاری آن است که قطعاً بیش از هرچیز حاکی از تأکید ایرانیان بر بنیان خانواده، نوع دوستی و مهربانی و خوش‌بینی و امید در عین وحدت بوده است که قطعاً باید در مراسم گرامیداشت یلدای امسال توسط همه ما ایرانیان مرور شود.